domingo, 31 de maio de 2009

«Ua bariedade de Lhionés…»



Ne ls anhos uitenta tube que daprender quaije de cor (mas ne l bun sentido) l que un de ls mius porsores de faculdade an França, chamado Paul Teyssier, habie nun solo screbido cumo tamien eiditado nua Histoire de la Langue Portugaise / Stória de la Lhéngua Pertuesa (Presses Universitaires de France, col. Que sais-je ?), lhibro que chegou a ser traduzido para pertués i que passou a ser ua refréncia até an Pertual, se calha inda hoije. Dei-me de cunta desso quando assisti an Coimbra tamien, ua beç, a un curso çtinado a studantes i porsores strangeiros de bários países de l mundo i que era dado na altura por ua moça porsora que alhá ansinaba.

Mas nun starie aqui a falar nesso se por acaso nesse lhibrico, que custitui antretanto ua mina d’anformaçones subre la formaçon i l’eiboluçon de l Pertués al lhargo ls seclos, nun houbisse tamien alguas refréncias al lhionés, a Miranda i a Sendin (antre outras tierras) i a la lhéngua que alhá se fala (ua « bariedade de lhionés » mas sien que l outor le chegue a dar un nome berdadeiramente) cumo tamien, anque eissencialmente para citar l nome, a José Leite de Vasconcelos.

Assi i todo, talbeç essas splicaçones que chegou a dar esse miu porsor, hoije yá falecido, tamien mos puodan ajudar a fazer sugestones i a ancuntrar melhores soluçones ourtográficas (se por acaso eisísten) pa la scrita de la nuossa Lhéngua que satisfágan la maiorie yá que ye esso tamien l que procuramos aqui fazer.

N.B. Esta mie traduçon ye feita a partir de l testo oureginal, an francés, na eidiçon de 1980 : la única de que çpongo de momento.

1) p.29-30, ne l capítulo antitulado «L galaico-pertués (de 1200 a 1350)», subre ls decumientos oufeciales i pribados que fúrun screbidos na altura i que chegórun até nós, diç Paul Teyssier : «L.F. Lindley Cintra analisou ls " foros " de Castelo Rodrigo, tierra que queda a nordeste de la Guarda, que pertencie nesse tiempo al reino de Lhión. Esses "foros" dátan de la segunda metade de l seclo XIII. Fúrun screbidos nua lhéngua adonde l galego se mistura cul lhionés. Esta circustáncia splica-se porque ls reis de Lhión, Fernando II (1157-1188) i Fonso IX (1188-1230), que habien ancuntrado la region zerta na altura de la Recunquista, la poboórun outra beç cun quelonos oureginairos de la Galícia. Fenómenos armanos dében de haber eisistido an muitos outros lhugares. Un eimagina anton facelemente ls processos por que las misturas de populaçones lhougo apuis la Recunquista lhebórun pa l Sul ls falares galaico-pertueses de l Norte. »

2) p. 30 (a perpósito de la grafie de l galaico-pertués que talbeç tamien tenga anfluenciado ciertas scuolhas gráficas que fúrun feitas an relaçon al Mirandés até na altura de l’eilaboraçon de la Cumbençon, an 1999) : «Ye na segunda metade de l seclo XIII que se fúrun stablecendo ciertas tradiçones gráficas. L teçtamiento de Fonso II (1214) outeliza yá «ch» para dar cuonta de la africada [tš], ex. Sancho, chus – cunsoante defrente de [š] pa la qual ye reserbada la grafie "x": esse "ch" ye d’ourige francesa, i yá serbie an castelhano cul mesmo balor. Para " n palatal" i "l palatal" só ye depuis de 1250 que aparécen las grafies "nh" i "lh", ex. gaanhar, velha, que son de ourige probençal. L til (~) sirbe muita beç para andicar la nasalidade de las bogales que tamien puode ser repersentada por ua cunsoante nasal, ex. "razõ" ou "razon".»

3) p. 48, Cap. III, «L pertués ouropeu: de l seclo XIV als nuossos dies», a perpósito de gramáticos, lexicógrafos i filólogos, ye assi que Paul Teyssier acaba esse subcapítulo: «Ne l que diç respeito a la filologie científica, esta fui antroduzida an Pertual na segunda metade de l seclo XIX. L einiciador fui Francisco Adolfo Coelho (1847-1909). Fui eilustrada, antre outros, por Aniceto dos Reis Gonçalves Viana (1840-1914), fundador de la fonética pertuesa, por Carolina Michaëlis de Vasconcelos(1851-1925) i por José Leite de Vasconcelos (1858-1941).

4) p. 49, cap. III, «L território de l pertués ouropeu» : «Hai alguas zonas an que la frunteira lhenguística nun corresponde a la frunteira política: ne l Norte, an Ermisende (porbíncia de Çamora) fala-se ua bariadade de pertués. A Leste de l çtrito de Bergáncia, de l lhado pertués de la frunteira, an Riodonor, Guadramil, Miranda i Sendin, fala-se ua bariedade de Lhionés. […]
Pertual ye un paíç que eignora ls problemas que resúltan, noutros sítios, de la eisisténcia de minories lhenguísticas »



I pronto.
Até inda hai mui pouco tiempo, era solo esto l que sabie, ou pouco mais, acerca de la ourige de la lhéngua que mos trasmitírun ls nuossos pais i abós i que you cumo muitos outros siempre cuntinemos a oubir falar zde l die an que nacimos (You, inda nessa altura, nessas tierras de Miranda) i até hoije, mesmo bibindo ne l Strangeiro, hai mais de quarenta anhos, a mais de mil quilómetros de çtáncia .
Fui esso l que cheguei a daprender an França mas solo quando andube na faculdade (Mui probablemente pouca cousa na rialidade) … mas bastante assi i todo para cuntinar a tener gana de saber siempre mais subre la nuossa lhéngua d’ourige i de ir subretodo mais loinge ne l conhecimiento de l que somos i de l que queremos tamien ser.


sábado, 30 de maio de 2009

Scrita de palabras: que- ou co-? (1)


Deixo eiqui ua lista de palabras que hai quien screiba cun co- i que hai quien scriba cun que-, nun sendoi l critério firme an relaçon a todas eilhas. Cuido que la lista puode ser oumentada.

Este ye un assunto de que nun trata la Cumbençon de 1999 i que serie buono que todos screbíramos de la mesma maneira.

Cuido que la tendéncia para screbir que- ye que na fala essas palabras se ampéçan cul sonido que.



- quelobreiro – colobreiro; quelobrina – colobrina, quelobron – colobron; queluobra – coluobra; queluobro – coluobro; quelubron - colobron

- quelocaçon – colocaçon; quelocar – colocar;

- quelónia – colónia; quelonial – colonial; quelonislismo – colonialismo; quelonialista – colonialista; quelonizaçon – colonizaçon; quelonizar – colonizar;

- queloquiante – coloquiante; quelóquio – coloquio;

- quelor, color; quelorado, clorado; quelorante – colorante; quelorar – colorar; quelorido – colorido; quelorir – colorir;

- queluna – coluna;

- queluostros - coluostros

- quemandante – comandante; quemandar – comandar; quemandita – comandita; quemando – comando;

- quemédia – comédia;

- quemenéncia – comenéncia; quemenenciudo – comenenciudo;

- quemer – comer; quemeres – comeres; quemido – comido;

- quemober – comober; quemobido – comobido;

- quemun - comun

- quemungar – comungar; quemunhon – comunhon;

- quemunicaçon – comunicaçon; quemunicar – comunicar; quemunicatibo – comunicatibo;

- quemunidade - comunidade

- quercimiento – crecimiento;

- quercunda – corcunda;

- questumeiro – costumeiro; questume – costume;

- questura – costura; questurar – costurar; questureira - costureira;

- quetobelhada – cotobelhada; quetobelheira – cotobelheira; quetobielho – cotobielho;

- quetobia – cotobia.



terça-feira, 26 de maio de 2009

La fala de Paradela




[Deixo eiqui un testo duas falas de Paradela que podeis oubir ne l curso de mirandés que dei ne l SAL Solo pula análeze de l testo yá se puode ber muita caratelística de la fala dessa tierra i sirbe de ancentiboa a que outras pessonas fágan l mesmo an relaçon a la fala de outras tierras. Mas cumben oubir la fala cun atento, pus hai partes que nun tengo la certeza se oubi bien.
Deixo ua nota quanto al artigo defenido: ne l singular parece ser siempre l [la forma lo solo aparece ousada cumo pornome]; ne l plural aparece los, mas diç de ls. Há de haber ua regra mas inda nun sei qual ye, mas talbeç alguine çcubra ou traia outros eisemplos.]




1. Carbenar la lhana

- Buonas tardes mos dé Dius

- Olhe i anton que andais a fazer? Andais a carbenar la lhana?

- Ando a carbenar la lhana para ber se sou capaç de la filar, mas isto ye tan ruin que nin se carbena nin se fila.

- Olhe, la lhana dá muito trabalho pa la poner assi, ora si?

- Filha da mãe se dá trabalho... Dá trabalho, dá... Inda quando la lhana ye buona, trabalha-se bien, mas quando ye ruin cum’esta nun hai quien la... quien la trabalhe.

- Pois, assi yá la lhabestes, yá la ponistes a anxugar...

- Yá la lhabei, yá la pus a anxuar [caída de l –g-?] , agora stou a carbená-la i nun fago nada, que nun...

- I anton que quereis fazer cun eilha? Algua colcha?

- I tapetes...

- A telar?

- Si

- I acá inda hai quien teça?

- Não, ... ban a ser feitos an Sendin, acho que... nun são pra mi.

- Á, nun son pra bós?!

- Não, isso ye ua mie ua mie sobrina que me los mandou filar.

- Á stá bien...

- I agora a ber se sou capaç de la filar. Nun sei, bamos a ber.


2. A filar

- Olhai, quien bos ansinou a filar?

- ... you lhougo de pequeinha se fila, lhougo de pequerrica. De pequerrica... Mie mai criou trés filhas i todas trés mos fizo trabalhar lhougo de pequeinhas. A filar. Primeiro dábamos tascos de lhino a filar. Apuis íbamos a assoprar l lhume i lhougo, lhougo pegaba, lhougo pegaba nos tascos i lhougo se queimában....


3. Nuites de eimbierno

- Nunca habie bido assi

- Olhai i nas nuites de eimbierno que fazeis?

- L que tenemos que fazer... fazemos meia ou filar i, quando não, stamos alredor de l lhume i fazer las cabras nas piernas

- Stá bien

- I assi nos deimingos [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés] salgo [forma berbal que nun eisiste an sendinés] nunca, mas quando era garota si gustaba de salir a beilar nos deimingos [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés] i nos sábados nun salis nun se bai a dar ua buolta por ende? Não you si nun

- Beilábades muito?


4. Ls anjos de la glória

Las mulhieres de Aldinoba quando íban anton a lhebar l almuorço als past, als... segadores, dezien pa mie mai: «á Marie Rosa, bien cuntenta andarás, tu tenes ls anjos de la glória cuntio [caída de l –g-, tal i qual cumo an sendinés], an tue casa. Çque bénen las tues filhas para Aldinoba parécen uns anjos de la glória, a cantar por ende.

- Olha que lindo!

- Ban-se las tues filhas dequi [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés] pra fuora, pronto nun se bei a naide a cantar, nun s’oube ua alma, nun se... ai...


5. Cantias na fueira

I apuis de nuite, se mos íbamos a deitar, íbamos pa la fueira [caída de l –g-?] de las... de las Aldinoba. Apuis cun eilhas... nós habiemos andado nas minas you i ua mie armana. Sabiemos cantias [caída de l –g-, tal i qual cumo an sendinés] ... Apuis eilhas, cumo mos oubien cantar no campo, çque íbamos pa la fueira [caída de l –g-?]: «Olhai cantai la tal cantia [caída de l –g-, tal i qual cumo an sendinés], cantai esta cantia [caída de l –g-, tal i qual cumo an sendinés], cantai l’outra». Fazien-mos star na fueira [caída de l –g-?] siempre a cantar.


6. La mina

- Los [artigo] homes ye que andában debaixo de la tierra a sacar aqueilhas... aqueilhas... aquel mi...

(...)

- Bós era fuora de la mina, assi nua casa

- Los [artigo] tius, los [artigo] tius ye que la sacában de ls buracos i apuis nós ye que stábamos nos puiales nua casa andrento, de teilha...


7. Aquilho éramos l diabro

- Apuis a cantar i a bater anton aquilho a partir aquel minério. Aquilho éramos l diabro, aquilho para cantigas nós naqueilha altura sabiemos cantigas.

- I apuis a la nuite beniedes de Infainç a pie pa Paradela

- A pie, i íbamos para alhá tamien a pie, lhougo cedo, lhougo... de manhana ... a las uito horas teniemos que ampeçar a trabalhar. A las uito yá stábamos no trabalho.

- Era de sol a sol?

- Si. Soltábamos... aa... nun sei se a las cinco, [palhatalizaçon que an sendinés yá se perdiu] tamien. A las bezes yá benimos de nuite quando era nos dies pequeinhos yá beniemos de nuite para casa i outras... i pula manhana teniemos de salir tamien quaijeque de nuite. Pa chegarmos a la hora, claro.

- La bida era bien mais defícele que agora

- Mas era mi alegre, oi Jasus aquilho nós andábamos tan alegres todas. Éramos très armanos i you nun sei qual éramos la mais alegre. Apuis aqui bien quejidas [berbo querer: forma berbal stranha, mas antressante] cun todo mundo, eiqui las moças fumus siempre mui quejidas [berbo querer: forma berbal stranha, mas antressante] tanto uas cumo outras, nós eiqui [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés] ajuntábamos eiqui [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés] un rancho de rapazas...


8. Al serano

- ... l serano só mos daba pa la brincadeira [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés], apuis casou-se, apuis yá iba ua... ua cunhada daqui la tie Lucina que chamaba tie Luísa i l home deilha i outro se chamaba Lázaro Dius l perdone, morriu ora si yá? I...

- Stubo casado cula Barraqueira

- Esso! [forma tamien ousada an sendinés]


9. Cozina de ricos

I apuis... l serano apuis que cenábamos... stában anton ... estes éran quinteiros... anton lhebabamos daqui [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés] la tie Lucinda i la família, i stábamos todos deçque cenábamos aaa... alredor de l lume... ua cozina grande, oulhai cozina de ricos... [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés]


10. L trio nun dá nada

- I aora [caída de l –g-?] ando culos burricos yá só por m’antretener.

- Pois, stá bien...

- La bida nun bedes cumo ye...

- Mas inda teneis assi trator pra arar ou arais culs burros.

- Tengo trator, siempre lo [pornome] tube.

- Inda faziedes assi por muito trigo ou çanteno?

- Não, fais-se pouco porque isso tamien nun dá nada. L trio [caída de l –g-, tal i qual cumo an sendinés] nun dá nada.

- Não.

- Quien ten carro passeia, agora quien no lo [pornome] ten cumo you stá acá no lhugar.

- Tanto dá que seia deimingo cumo segunda.

- Todos los [artigo] dies son eiguales, eiqui nun hai difréncia.




[Grabaçon feita por Filomena da Conceição Pires Preto Alonso, an 2004, pa l IDS – Instituto de Desenvolvimento Social, antidade propiatária de ls fexeiros. Ls falantes son dues ties, ua cun 79 i outra cun 85 anhos, dambas a dues sien anstruçon, i un tiu cun 71 anhos i la 4ª classe.

Amadeu Ferreira [trascriçon i ourganizaçon de ls testos]

01 de Nobembre de 2007



domingo, 24 de maio de 2009

« Sendinés »… ou « MIRANDÉS de Sendin » ???



Ampecei a studar Pertués na faculdade… an França… cun porsores que éran na maiorie franceses i rapidamente las cousas quedórun bien claras :

Nun habie ua lhéngua chamada « Brasileiro » ou outra por eisemplo chamada « Angolano » ou tamien outra chamada « Açoriano » mas si ua i ua sola cun todas las sues bariantes : l Pertués ouropeu, l Pertués de l Brasil (culas sues bariantes tamien : de l Rio de Janeiro, de San Paulo, de l Rio Grande de l Sul, etc.), de ls Açores, de la Madeira, de Angola, i de todos ls outros territórios que fúrun an tiempos quelónias pertuesas, zde l seclo XV i XVI.
De la mesma maneira, l Francés apersenta bariantes ne l sou própio território cumo tamien an bárias regiones i bários países de l mundo; i la mesma cousa tamien se puode berificar cul Spanhol, cul Anglés ou tamien, para citar solo mais un eisemplo, cun lhénguas regionales cumo l Oucitánio que ten tamien las sues bariantes : l Probençal, l Gascon, l Languedociano i mais outras…

Mas, pensaran muitos, l que ye que todo esto ten a ber cul Mirandés ?

L que ten a ber ye que talbeç yá seia tiempo de cunsidrar inda melhor assi i todo qual l antresse de cuntinar a chamar « Sendinés » i ounicamente dessa maneira, essa bariante de l Mirandés falada por acaso ne l Sul de l cunceilho, na bila de Sendin cumo tamien nas aldés próssimas…
Ora la pessona que bos aperpon esta eideia ye sendinesa… chenica de proua cumo nun podie deixar de ser que se puoda aqui falar de la sue tierra… mas cun ganas tamien de ir un cachico mais loinge… talbeç tamien anfluenciada cumo nós todos por este mundo que ye l nuosso ne l qual bibimos hoije i que yá nun ye aquel que chegou a cunhecer inda ne l seclo XIX, por eisemplo, José Leite de Vasconcelos que chegou a distinguir antre las très grandes bariantes de l Mirandés aqueilha a que el tamien dou l nome de « Sendinés »…

La mie oupenion ye esta : de la mesma maneira que hai un MIRANDÉS Raiano (ou de la Raia) i un MIRANDÉS Central, a mi parecerie-me mais lógico i normal (Serie ua forma de houmildade tamien de la nuossa parte, nós Sendineses, cul deseio i la preacupaçon percipal de dar siempre mais fuorça a la nuossa lhéngua) dezir por eisemplo:

« MIRANDÉS de Sendin» ou «MIRANDÉS de Sendin i alredores » para designar essa outra bariante, aqueilha que se puode ousserbar a Sul de l cunceilho, an Sendin, cumo tamien nas outras aldés de ls alredores.

Ana Maria Fernandes




sábado, 23 de maio de 2009

Notas sobre a queda do -g- em mirandês (4)




Deixo eiqui listas de palabras an que cai l -g- assentes ne l coincimiento que tengo de l sendinés, mas que poderan ser cumpletadas cun dados de outras tierras se la quadrilha ajudar.




1. Lista de palabras em que cai o -g-


abriar
abriadoso
amiado
amiar-se
amio
ampriado
antiamente
antio
arrieirado
arrieirar
artio
barria
barriada
barrieira
bexia
begioso
bia
bior
briada
cantia
castiador
castiar
castio
cumio
cunsio
cuntio
derraiada
einemio
stria
fadia
fedieira
fio
fieira
fieiral
fiico
formia
formieiro
liar
lieira
mia
miar
Miel
Mialito
oubriaçon
oubriado
oubriar
ourtia
ourtiar
oution
perdion
perdieira
perdieiro
postio
rieiro
rodria
sartialho
spia
spiado
spiar
trio
trieira
zbarriado
zbarriar



2. Formas verbais: verbo dezir
dio (1ª pessoa pres. indicativo)
dia, dias , dia, díamos, díades, dían (Pres. conjuntivo)
dia (Imperativo)



3. Toponímia
derraiada (Sendim)
fieiral (Sendim)
perdieira (Sendim)
fuonte de l sartialho (Sendim)
beia (Águas Vivas)




Notas sobre a queda do -g- em mirandês (3)




IV - QUEDA DE –G- DEPOIS DE –U- EM MIRANDÊS


Mirandês............................................Latim
nogueira nuoeira (nozeira – nuoç)......nŭcaria-
tartaruga tartarua, tartua ...................tartaruca (ital.)
Pertual ...............................................Portu + cale-
auga, aua ..........................................ăqua-
augadeira........................................
frauga, fraua......................................fabrĭca-
lugar, luar..........................................locale-
alugar, aluar......................................ad + locāre


Notas:
i. A queda de g nestes casos é menos frequente e, ao menos hoje, não pode ser considerada como regra geral, como já se tem querido sustentar. Talvez o caso mais próximo dessa regra geral seja a fala de Ifanes, pois só aí se verifica a queda do g em palavras como aua, auadeira, fraua, luar, aluar. Esta incidência da queda em Ifanes poder ter a ver a sua colonização por leoneses nos séc.s XIII e XIV o que pode mostrar que o fenómeno foi importado, mas tal não é seguro afirmar-se.
ii. Alvarez Maurin (1994, 238) documenta em documentos leoneses: 1005 nugares, 1039 nugales, 1078 nucale, 1164 nogar.
iii. Mas angurriar de in+rugare, não cai o g.
iv. Sabugo (Alvarez Muarin, 252, documenta a palavra em 972) também não cai o g, do latim sabucus. Também deu sauco, talvez devido à influência do sufixo –uccus, embora Alvar pense que é antes moçarabismo.
v O caso de fabrica é especial e a sua queda é uma excepção, pois o latino –i- é breve. Daí que a queda se deva ter dado já mais tarde.


vii. Outros casos:


Mirandês..........latim
brugo...............bruchu-
fogueira...........fŏcārĭa-
fuogo...............fŏcu-
jugo.................jŭgu-
lougo...............lŏco (ablativo de locus)
sabugo............sabūcu-
ferruge............ferrūgĭne-
fugir................fŭgīre


António Bábolo regista em Picuote a palavra bru, com o significado de bicho (da seda). Segundo ele também “designa a larva que come as folhas de algumas árvores, sobretudo do freixo e do carrasco” E acrescenta: “No dicionário de Cândido de Figueiredo encontramo-la com a classificação de provincianismo transmontano. Corominas lembra que a origem etimológica (bruchus) corresponde ao português antigo brugo” (93). Com essa palavra relaciona bruído, “barulho constante e não muito forte, como o produzido pelos brus quando comiam a folha de amoreira”.




CONCLUSÕES

O fenómeno não é exclusivamente sendinês, mas é bastante espalhado por toda a terra de Miranda, com incidência em algumas palavras e particularmente em Águas Vivas, S. Pedro da Silva, Constantim, Paradela, Ifanes e Peinha Branca, onde aparece até em topónimos. Esses são casos referidos por Maria José Moura Santos que daí conclui tratar-se de um fenómeno de periferias. Mas tal conclusão é discutível pois na altura em que o fenómeno surgiu é discutível que essas fossem as fronteiras do mirandés ou, dito de outra forma, do leonês em Portugal. Mas parece que o fenómeno apenas é geral, quase sem falhas, em Sendim. Manuela Barros apenas levanta, no entanto, uma ponta do(s) véu(s): esse é um fenómeno do mirandês e não apenas do sendinês, fenómeno com marca leonesa clara. A partir deste dado, o problema tem de ser reequacionado e ganhar outra importância ao nível do mirandês. Para já, esta parece ser uma das jóias da coroa do sendinês.

Lisboa, versão de 25 de Julho de 2003

Amadeu Ferreira




Notas sobre a queda do -g- em mirandês (2)




II. A QUEDA DO –G- LATINO


(...)

3. Em mirandês

As situações referidas acima em relação ao português verificam-se também em relação ao mirandês. É importante salientar que estes casos são de efectiva queda do g latino, ao contrário dos casos que referimos mais abaixo em que a palavra latina que esteve na origem da palavra actual não era grafada com g mas com c. Apesar de também nos primeiros casos apresentar especificidades, é sobretudo em relação aos segundos que elas se verificam.



Casos de queda de –g- latino

latim ------- português ----------- mirandês:
plaga ------- praia --------------------praia,
sagu -------- saio ---------------------saio
legale--------leial, lial ----------------leal
regale------- reial, rial ---------------reial, rial
litigare ------lideiar, lidiar (arc.)--- lidar lhidar
ligare --------leiar, liar, ligar-------- liar, ligar
vagativu---- vadio --------------------badiu
ruga--------- rua ----------------------ruga, rua, rue
ego ----------eu----------------------- you

Notas:
i. Ruga, em certas aldeias e Miranda não cai o g.
ii. Regalengo aparece com esta forma em documentos medievais leoneses.
iii. You é uma forma especial que só existe em asturo-leonês.



Casos em que g latino (em todos os casos com valor de j) ora persiste, ora cai mas continua a conservar o som de i, que originariamente tinha:

latim...................... português............................ mirandês
regina- ...................reia ou raia (arc.) rainha....... reina
legere.................... ler.......................................... ler
legenda-................ lenda .....................................lhienda
vagina- ..................bainha ...................................baina
sigillu- ................... selo .......................................selo, sielho
digitu- ....................dedo ......................................dedo
magis ....................mais....................................... mais, más
corrigia- ................correia ....................................correia
sagitta- ..................seta ........................................seta
navigiu- .................navio .......................................nabiu
legitimu- ................lídimo ......................................legítimo
rugitu- ...................ruído .......................................rugido
cogitare ................cuidar ......................................cuidar
magistru- ............. mestre .....................................mestre
frigidu- ..................frio .......................................... friu
lege- .....................lei ........................................... lei
rege- ....................rei............................................ rei
Pelagiu- ...............Paio................................... ..... Pelaio, Paio
sartagine- ............sartãe ou sartã ........................sartian

Notas:
i. Nesta lista de palavras há a registar que o g não cai em legítimo, dado que não conheço que se use em mirandês a palavra lídimo.
ii. O g também não cai em rugido, talvez por seguir o verbo rugir, em que o g também não cai. Não me parece que a razão tenha a ver com a criação da palavra por via erudita, como sustenta José Joaquim Nunes: “Aquelas palavras em que o -g- se conserva foram introduzidas na língua em época provavelmente muito posterior, na sua maioria decerto por via erudita; é o que se vê em rugido, por exemplo, que coexiste com ruído, vagido, mugido, etc (ob. cit. 107)
iii. A palabra baina é de uso limitado às vagens de feijões e outras plantas e à expressão depreciativa “sós um baina”. Já em mirandês tenho ouvido dizer la bainha de las calças, la bainha de la spada, e bagina (orgão sexual feminino, que tem muitíssimas designações) formas que me parece terem vindo do português.



Outros casos em que o –g- latino pode cair em mirandês, mas não em português:

mirandês..............................latim
beiga, beia ............................veiga-
biga, bia ................................biga
bigor, bior .............................vigore-
ligar, liar, liar ........................ligāre
oubrigar, oubriar ..................obligāre
oubrigaçon, oubriaçon .........obligatione-
oubrigado, oubriado .............obligatu-
striga, stria .......................... striga-
figura, fiura ...........................figūra

Notas:
i. A queda do g em ligar já se verifica em alguns documentos do antigo galaico-português. A título de exemplo aponto a cantiga de Pero Meogo, Enas Verdes Ervas, em que aparecem as formas liei e liara. Em mirandês a queda extende-se a derivados como lieira e anliado. No entanto também é usada a forma com g.
ii. Veiga é um caso particular, na sua relação com o latim, sendo duvidosa a sua inclusão nesta lista. Com efeito, considera-se que vem do prerromano ibai (rio) com o sufixo –ko, -ka que indica pertença, terreno que pertence ao rio. Alvarez Maurin (1994, 215) documenta várias formas em documentos leoneses antigos (séx. X-XII): ueiga, ueequa, uaika, uaica, uayca, uayga, uagica, beica, uaiga, etc. A forma Beia corresponde a um topónimo de Águas Vivas, que as pessoas pronunciam sem g, facto que atesta bem a sua antiguidade.
iii. Manuela B. Ferreira (Limitrofia... cit., pp. 40, nota 12) refere que o g não cai em viga, porém essa queda verifica-se, pelo menos em Sendim. Mas já tenho ouvido bigota, com g, talvez por ser uma palavra recentemente entrada no vocabulário mirandês e a partir do português.
iv. O verbo oubrigar, na variedade sendinesa do mirandês, conjuga-se, em todos tempos, sem excepção, se g. Há, no entanto, o derivado oubrigado, apenas nos casos em que é usado como agradecimento formal, em que há oscilação entre a pronúncia com g e sem g, facto que se deve a influência dessa expressão portuguesa, que tem vindo a substituir a expressão mirandesa tradicional Dius bos l pague.
v. Stria, em mirandês, não deve ser confundida com a palavra portuguesa estria, relativa a sulco na pele.
vi. A palavra figura perde o g em Paradela, mas não em Sendim, onde mantem o g tal como os seus derivados.





III - A QUEDA DE –C- LATINO DEPOIS DE Ī

Há casos, os mais frequentes em mirandês, que nos aparecem como de queda do –g-, mas que são de queda de –c- latino, como já chamou a atenção J. Leite de Vasconcellos. O estudo isolado destes casos visa descobrir a regra que presidiu a aquela queda e, eventualmente, tentar ter uma ideia aproximada de quando se deu esse fenómeno.
Comecemos por uma lista de palavras simples, isto é, sem ter em conta todas as que delas são derivadas, tomando como elemento primeiro de evolução a palavra latina:

Mirandês ...........................Sendinês............................... Latim
amigado...............................amiado ................................. amicatu-
amigo...................................amio.......................................amicu-
antigo..................................antio........................................antiquu-
artigo...................................artio........................................articulu-
barriga.................................barria......................................barrica-
bexiga..................................bexia.......................................vesica-
biga......................................bia..........................................biga
bigor.....................................bior........................................vigore-
brigada.................................briada....................................apricata-
cantiga.................................cantia.....................................cantica-
cumigo.................................cumio.....................................cum mecu-
cunsigo................................cunsio....................................cum secu-
cuntigo.................................cuntio.....................................cum tecu-
derraigada............................derraiada...............................derradicata-
einemigo...............................einemio..................................inimicu-
estriga..................................stria........................................
fadiga...................................fadia.......................................fatica-
figo.......................................fio...........................................ficu-
figueira.................................fieira.......................................ficaria-
formiga.................................formia.....................................formica-
miga.....................................mia.........................................mica
Miguel, Miguelito .................Miel, Mialito
obrigar..................................oubriar...................................obligare
oubrigaçon...........................oubriaçon...............................obligatione-
obrigado...............................oubriado.................................oblogatu-
ourtiga..................................ourtia......................................urtica-
perdigon...............................perdion.................................. perdice+one-
perdigueiro...........................perdieiro................................ perdice+ariu-
postigo.................................postio......................................posticu-
rigueiro.................................rieiro.......................................rigatu-
rodriga.................................rodria
sartigalho............................sartialho..................................salti+gallu-
spiga...................................spia.........................................spica-
trigo.....................................trio..........................................triticu-
trigueira...............................trieira......................................triticu-+aria-
abrigar.................................abriar.....................................apricare
castigar...............................castiar....................................castigare
ligar.....................................liar..........................................ligare
beiga ..................................beia........................................veiga

Notas:
i. A análise destes casos mostra que a explicação para a queda do –g- só pode obter algum sucesso se partirmos das palavras latinas e não das palavras actuais com –g-. Basta comparar as formas do verbo cunseguir (consequĕre (cl. consequī), cunsigo, cunsiga, em que o –g- não cai, mas já cai no pronome pessoal (pouco usado) cunsigo (cum secu-).
ii. Partindo dos casos apresentados e apesar de a lista não ser completa (ver anexo) podemos formular a seguinte regra: dá-se crase de g, quando o c latino é precedido de ī (i longo).
iii. A regra formulada na nota anterior pode obter contraprova pela verificação de que não se dá essa crase, se o i for breve (ĭ). Vejamos alguns exemplos:

Mirandês...................... Sendinês............... Latim
achegar ........................achigar ................. ad + plĭcāre
chegar ..........................chigar ....................plĭcāre
acunchegar ..................acunchigar ............a + cum + plĭcāre
pregar (spetar)..............pregar....................plĭcāre
pregar(sermon) ............pregar....................praedĭcāre
pregador.......................pregaador..............praedicātore-
pico.............................. pico...................... (celta) beccus
eigual ...........................eigual................... āequăle-
ciguonha...................... cigunha................ cicōnĭa-
quemungar ................. quemungar........... comūnĭcāre

iv. Muitas das formas apontadas como de queda de g aparecen já em documentos leoneses medievais com a palatalização do c latino em g: Deradicauimus aparece em documento leonês de 946 (Alvarez Maurin, 1994: 359), de derradicare, antecedente do antigo derraigar; figares está documentada em 949 em documentos leoneses (Alvarez Maurin, 1994: 231), tal como ficares (950), ficcar (960) e figaria (980); a forma trigo já é documentada por Alvarez Maurin (1994: 261-2) em documento de 915.
v. O verbo ampregar apresenta algumas particularidades. O g cai na palavra ampregado, quando integrada na expressão mal ampriado (referida a alguém que não é merecedor de algo), usada em Sendim; em Malhadas já ouvi dizer a duas pessoas (Balbina Mendes e Duarte Martins) mal ambriado, expressão que também se usa com esta forma em Genísio. Porém, noutras acepções mais usuais, o g não cai nessas aldeias. Em Sendim há uma queda do g nas várias acepções da palavra, embora se tenha vindo a perder nalguns usos mais recentes, relativos ao emprego (trabalho). Ora a queda do g neste caso parece excepcionar a regra geral uma vez que o i latino é breve (implĭcāre). O caso deve ser visto com mais atenção, sobretudo porque noutras palavras com a mesma origem (chegar, aconchegar) não se verifica aquele fenómeno.
vi. Na palavra cântico (do latim cantĭcum) o c latino não cai nem palataliza em g (o i é breve), tudo indicando que a palavra se formou por via erudita. Mas o mesmo já não se verifica em cantiga, em que g cai, pelo menos em sendinês, o que nos faz presumir a sua origem num latim tardio cantīca. De notar que a palavra cântico não é mirandesa.
vii. Em mirandês não conheço a palavra fadiga, com o sentido que tem em português. Porém, em sendinês há a alcunha (retirada de apelido) Fadias (do latim fatīca) em que o g cai. Este facto faz-nos pensar que a regra da queda do g se interiorizou e continuou a verificar-se mesmo face a palavras portuguesa em que a regra acima enunciada se continuou a verificar. A não se assim, corresponder-lhe-ia em mirandês uma ditongação do i (ie), como veremos abaixo.
viii. Em documentos leoneses medievais aparecem as formas recaria (1013), regera (1068), rekera (1097), reigera (1098), reguera (1154). Alvarez Maurin (1994, 207). Segundo Garcia de Diego do latim rigare e Corominas (DCECH) do prerromano recu, talvez cruzado com o latim regar. Aqui a queda do g pode ser tardia. Mas atenção ao substantivo riego (no leonês antigo com o sentido de ribeiro, rigueiro, sentido que terá desaparecido nos nossos dias tanto no castelhano como no português, mas que em mirandês se mantém), com ditongo crescente, que, segundo Albarez Maurin (1994, 196), supõe uma base recu. De notar que o g não cai em rigare (regar).
ix. O g também não cai em ciconia (ciguonha). Alvarez Maurin (1994: 269) documenta ciguniola em 906 e cigonia em 944 em documentos leoneses, numa altura em que o c latino já se tinha convertido em g.
x. Embora apontemos o exemplo de quemungar, convém realçar que quemunicar vem do latim commūnĭcāre, onde não se coloca o problema ( o i é breve e a palavra é de origem erudita).
xi. Olga, Alvarez Maurin (1994, 210) defende que pode vir de um latim tardio olica, apresentando a forma orica de documento leonês de 1004 (DCECH, holgar). De notar que, neste caso, a palavra em mirandês tem ditongo crescente.

xii. No verbo dezir o g cai em todas as formas (dīco, is, ere, dixi, dictum)

digo ....................dio ......................dico (3ª p. sing. pres. ind.)
diga, digas(...)... dia, dias (...)........ dicam, dicas, dicat (...) (pres. conjuntivo)
diga ...................dia (3º p. sing. imperat.)

Repare-se na idêntica grafia entre dia (forma de dizer am sendinês) e dia (tempo de 24 h em português), mas a pronúncia é muito diferente. Igualmente deve notar-se que esta forma do imperativo não consta da Convenção Ortográfica da Língua Mirandesa, pois ignorou que as formas de tratamento sendinesas eram na 3ª pessoa.
xiii. No verbo castigar o g cai em todas as formas (castīgo, as, āre, avi, atum)
O –g- cai em todas as formas sem excepção, em sendinês, nunca caindo em mirandês central. O mesmo se verifica em relação aos seus derivados: castio, castiador. Em asturiano a forma é castigar e o –g- nunca cai.
xiv. Traier é um caso especial (traho, is, trahere, traxi, tractum = arrastar):

trago(mirandês .....................traio(sendinês .............traho (latim)
traiga, traigas, traiga (...)...... traia, traias traia (...)... traham, trahas, trahat (latim)
..............................................traia (imperativo)

Diz Manuela B. Ferreira que neste caso não está em causa um fenómeno de queda do g., mas que tem a ver com a forma latina traho (de trahere). Já em trago (gole) e formas do verbo tragar (que os autores dizem ser de origem obscura, por ex. CUNHA, Antônio Geraldo da, Dicionário Etimológico Nova Fronteira da Língua Portuguesa, ed. Nova Fronteira, 2ª ed. 1986, Rio de Janeiro), essa queda não se vrifica, ficando bem clara a distinção em sendinês, enquanto em mirandês as duas palavras são homónimas. Mas deve notar-se que em mirandês central apenas se mantem o –g- na forma trago, desaparecendo nas restantes pessoas do presente do indicativo. Já no presente do conjuntivo se mantem o –g- em todas as pessoas, caindo sempre em sendinês. Em asturiano o verbo é trayer. Em castelhano o verbo é traer.
xiv. Também não cai o g quando, em latim, o c é precedido de ditongo (sílaba longa por natureza) ou de e breve, casos em que há ditongação em mirandês (ditongo crescente):

Mirandês........................ Sendinês......................... Latim

ciego ............................... cigo ..................................cāecu-
griego ...............................grigo ................................ grāecu-

É de notar que, embora não haja ditongos crescentes em sendinês, ainda assim a arca da raiz latina se mantém, não caindo o g.




Notas sobre a queda do -g- em mirandês (1)


Estas notas fúrun screbidas an 2003, eiqui se apersentando an pertués, pus nessa lhéngua fúrun screbidas. L studo balerá mais pula anformaçon que dá i pul modo cumo pon l porblema, mas que hoije haberie sido screbido doutro modo. Assi i todo cuido que puode ajudar a poner l porblema an carriles ciertos i a stablecer la giografie de l fenómeno, cula ajuda de toda la quadrilha, que poderá dezir adonde el se passa. Publica-se an bários cachos para melhor lheitura.

Amadeu Ferreira




INTRODUÇÃO


Este é um caso que caracteriza o mirandês, embora tenha sido salientado a propósito do sendinês porque se considera que o fenómeno assume aí maior regularidade. Porém, tem-lhe sido dada pouca importância, a ponto de não aparecer nas características gerais do mirandês, talvez porque esteja ausente do mirandês central. Só Manuela Barros Ferreira o fez, na esteira de Maria José Moura Santos, ao considerar essa como uma característica do asturo-leonês, nomeadamente do sanabrês. Esta referência atesta a importância que este aspecto tem para o mirandês e poderá levar, inclusive, a indagar de eventuais colonizações sanabresas em algumas zonas de Miranda. Daí que se exija um estudo mais alargado, para além do sendinês.

O fenómeno não é uniforme e devem distinguir-se as várias situações, para permitir uma análise mais global e, quanto possível, exaustiva na apresentação dos dados, para depois poder retirar conclusões.



I - PONTO DA SITUAÇÃO DOS ESTUDOS ANTERIORES

1. José Leite de Vasconcelos

Este autor apresenta o problema, pela primeira vez (Estudos de Philologia Mirandesa, II, p. 37): “Outros pronomes interessantes são: esto, e ... comeyo (“comigo”) e cunteyo (“comtigo”), onde eu disse que elles correspondiam aos antigos pron. port. mego, tego, comego; não sei porém se esta afffirmação é exacta, poisque encontro nos meus cadernos tambem ameio (ameyo?) <>feio (feyo?) <>g secundario (isto é, nascido de c latino depois de vogal palatal: amicu- < amigo < ameio; outro exemplo d’esta syncope está (sem fallar em fieira, «figueira»), em dia («diga» <>díã <>

Na mesma obra, poucas páginas depois, (p. 40, nota 4) refere: “Parece que o i d’esta palavra (refere-se a Domingo), e em cumtiio, se pronuncia differentemente do i ordinario, talvez tendendo para e; mas nada posso agora adeantar a isto. Terão alguma relação com esse phenomeno as fórmas cunteyo, comeyo, ameio e feio, por “comigo”, “comtigo”, “amigo”, “figo”, citadas a cima? Nem o i da primeira palavra será rigorosamente i nem o e nas segundas será e.”

Por fim, conclui (ob. cit. II, p. 338): “O –g- < -c- está em sendinês representado pela semi-vogal y, igual ao y mirandês; ex.: fiyo <>comiyo <>i de mihi (vd. I, § 54-b). Ficam assim interpretadas as fórmas que cito neste volume, p. 40, nota: o primeiro i que ahi se lê em amiio, cumtiio, e o e que se lê em cunteyo, comeyo, ameio e feio tem o mesmo valor, - o qual é i = e. Essas palavras podem escrever-se cunteyo ou cuntíyo, etc.”



2. José G. Herculano de Carvalho

Deve-se a este autor a primeira abordagem global do fenómeno, seguindo as observações já feitas por J. Leite de Vasconcellos. A ele se deve uma clara documentação sobre a extensão do fenómeno que permite caracterizá-lo sobretudo como um fenómeno raiano, embora as suas observações se centrem em Paradela. Estamos ma primeira metade dos anos 50 do século XX. É particularmente importante o que refere em Fonologia Mirandesa I, pp. 26-29. O mesmo autor já tinha referido o problema em Coisas e palavras. Alguns problemas etnográficos e linguísticos relacionados com os primitivos sistemas de debulha na Península Ibérica, Coimbra, pp. 204-206.

Numa nota da p. 28 o autor refere que o fenómeno é frequente em Sendim (e diz que também se dá noutras regiões de Portugal), mas não o aborda porque essa localidade não constitui objecto do seu trabalho. A forma como introduz o problema é a seuinte: “Como bem viu Leite de Vasconcelos, à palatalização do k, nas circunstâncias acima vistas, encontra-se intimamente ligado um fenómeno que afecta o fonema sonoro que lhe corresponde: a sua frequente supressão depois de um i. Isto é, a palatalização do g, aliada ao seu carácter fricativo, produziu uma maior assimilação da consoante ao [ĭ] anterior, transformando-se num [i] que por vezes deixa de se pronunciar.” (p. 28). E acrescenta: “de Malhadas, de Ifanes e de Prado Gatão não possuo nenhum exemplo deste fenómeno.” (p. 28)

Por fim, apresenta uma dupla lista de palavras observadas em Paradela: uma primeira em que o -g- é precedido de -i- (trio, alfandia, antio, antia, antiamente, dio, barria, aila); uma segunda em que o -g- é precedido de -u- (yeua, aua).



3. Maria José Moura Santos

Maria José Moura Santos passa pela Terra de Miranda poucos anos depois de J. Herculano de Carvalho e alarga as observações deste professor, detectando o fenónemo em Sendim, Constantim, Paradela, Peinha Branca, Águas Vivas e São Pedro da Silva. Atenta a observação conclui que se trata de um fenómeno da periferia da Terra de Miranda: “Leite de Vasconcellos considerou este processo próprio do sendinês, mas, como se vê, encontra-se também noutros pontos (todos marginais) da Terra de Miranda; também o registou fora de Sendim, especialmente em Paradela, o Prof. Herculano de Carvalho.”

Penso que pertencem a esta professora mais duas observações fundamentais. A primeira de que se trataria de um traço do asturo-leonês: “Foi ainda notado em povoações sanabresas pelo Prof. Krüger. O carácter conservador do sanabrês e a distribuição, dentro do mirandês, em zonas marginais, faz pensar que se trata de um fenómeno bastante antigo dentro do leonês, que foi talvez outrora mais extensamente representado. É interessante juntar ainda que o mesmo facto se verifica noutros falares portugueses geralmente conservadores.”. A segunda observação, de que se trata de um trata arcaico do mirandês, que já terá sido mais frequente e tem vindo a desaparecer, salvo em Sendim (p. 196). Conclui que o Sendinês “representa duma forma sistemática factos que só se encontram menos generalizados no chamado mirandês raiano” e que “Estes traços permitem pensar que se trataria de traços antigos dentro do mirandês, conservados ainda um pouco em toda a zona raiana mirandesa, mas mais especialmente em Sendim, povoação com uma certa supremacia económico-social, portanto talvez menos tributária de outras e consequentemente menos exposta a influências exteriores”. (p. 383-4)

A mesma autora dá os seguintes exemplos: trio (Const., Parad., Peinha Branca), stria (Par.), formia (Const., Paradela, Sendim), fiura (Constant.), nueira (Const.), fíado (Sendim), sartialho (Sendim), barria e rue (Sendim), fio, fieira (Sendim). (pp. 195-196):



4. Manuela Barros Ferreira

Manuela Barros Ferreira tem em conta (A limitrofia do Sendinês, p. 41), pela primeira vez, os dados fornecidos pelos estudos anteriores e avança com uma conclusão que é inovadora e revolucionária, mas de que, até agora, ainda não foram retiradas as devidas consequências: “A inexistência no sendinês do lh inicial asturo-leonês, proveniente de l- é de certo modo “compensada” pela presença de um outro traço, asturo leonês ou, mais exactamente, da Sanábria: a queda do –g- intervocálico que se observa sobretudo quando é precedido de i ou de u – assim trigo, espiga, estriga, barriga, nogueira, ruga.”


Amadeu Ferreira

[cuntina]

quinta-feira, 21 de maio de 2009

Pornomes demostratibos (2)



La Cumbençon 1999, pág. 33, apersenta las seguintes formas:

aqueste, aquestes
aquesse, aquesses
aquesta, aquestas,
aquessa, aquessas
aquisto, aquisso

Cunsante l que siempre you dixe de to la bida, haberá que acrecentar lues formas: aquesto, aquesso. Gustarie que cada pessona dezisse se estas formas son tamien ousadas nas sues tierras ou nó.

Mas quiero inda poner outra question. Diç la Cumbençon que todas estas formas que pongo neste testo «são arcaizantes». Que quier esso dezir: que stan an zuso? Se ye esso, querie dezir que inda son mui ousadas, por eisemplo mius pais ls que mais úsan son essas formas. Nesse sentido cuido que nun stará cierto dezir que son arcaizantes. Antoce gustarie de saber cumo ye l uso destas formas an cada tierra.




quarta-feira, 20 de maio de 2009

Pornomes demostratibos (1)



La Cumbençon1999 apersenta las seguintes formas ambariables de pornomes demostratibos:

isto, isso, aquilho.

Ora, an Sendin, essas formas son defrentes i sei que l mesmo se passa an outras tierras, percipalmente de la raia:

esto, esso, aqueilho.

Estas son bielhas formas lhionesas. i siempre las tengo ousado.
L que eiqui pregunto ye: quales son las tierras adonde se úsan uas formas i outras?

La mie eideia pa la seluçon destes porblemas, an que hai dues formas, ye ousar la forma que cada un stá aquestumado, pus cuido que ye esse l modo de respeitar la lhéngua, yá que tanto son mirandesas uas cumo las outras. Nesse sentido, la Cumbençon debie de acolher tamien todas estas formas cumo canónicas.

Amadeu Ferreira