terça-feira, 8 de dezembro de 2009

Cumo screbir an mirandés ciertos nomes strangeiros ?


Nun artigo que pus onte, die 7 de Dezembre, an linha ne l site Froles Mirandesas subre l eitnomusicólogo de ourige corsa i por cunseguinte francesa tamien, Michel Giacometti, an que aperpunie eiditar na Wikipédia la berson mirandesa de l artigo yá eisistente subre essa personalidade an pertués, apareciu outra dúbeda : cumo transcrebir l nome de l’atual capital de la Córsega de l Sul, la cidade adonde naciu an 1929 M. Giacometti cumo tamien, diga-se de passaige, l amperador Napoleon Bonaparte: "Ajaccio" cumo an francés ou mesmo an pertués sabendo que la grafie « cc » corresponde an francés por eisemplo als dous sonidos [ks]; ou cumo aperpuso pula cierta Amadeu Ferreira « Ajacio » cun solo un « c » ?

You yá sabie purfeitamente que essa grafie "cc" nun se usa normalmente para trancrebir palabras an mirandés mas l nome dessa capital de la Córsega de l Sul, ilha de l Mediterráneo atualmente administrada pula França, ye antes de todo strangeiro i nó mirandés. Cumo saber anton i tener la certeza que un nun s’anganha quando tenta transcrebir essa palabra an mirandés subretodo que la palabra tamien ten ua pernúncia corsa, defrente por acaso de la francesa mas defrente tamien daqueilha que aperpuso « l tradutor » (cumo diç l nuosso amigo Cristóban Pires que tamien mos ajudou a eiditar l artigo subre Giacometti na Wikipédia ou melhor na Biquipédia yá que las letras « w » i « k » tamien nun se úsan para screbir palabras an mirandés seguindo las regras de la Cumbençon a nun ser palabras de ourige strangeira precisamente cumo esso stá assinalado na p. 15 cun eisemplos de palabras cumo km, kg, TV, Varsóvia, vianense, whisky, Wagner… i you acrecentarie mais nomes cumo por eisemplo Alberville, cidade situada ne ls Alpes que recebiu hai uns anhos ls jogos olímpicos de Eimbierno)... l « tradutor » que debe de ser, penso, Amadeu Ferreira.

I yá agora la pernúncia an lhéngua corsa (lhéngua tamien regional i menos minoritaira que l que un puode pensar) qual ye ? (I para esso tamien you tube que ir a saber de anformaçones... tal i qual cumo fizo l nuosso Amigo Cristóban Pires) :
An lhéngua corsa, l nome de la cidade adonde naciu Giacometti i afinal tamien Napoleon scribe-se assi : "Aiacciu" (cun “cc” tamien por cunseguinte) i la pernúncia parece ser esta: [ajatʃo] cun esta splicaçon que tamien ancuntrei: “Pour avoir le son [ʧ] devant a, o, u, on intercale un "i" qui ne se prononce pas » (i traduzido para mirandés : Para tener l sonido [ʧ] delantre de a, o, u, pon-se un "i" que nun se pernuncia )

Cuncluson : l sonido a que corresponde la letra « c » caso un decida screbir « Ajacio » assi an mirandés nun corresponde nien a la pernúncia corsa, nien a aqueilha que se usa an francés nien normalmente a la de l pertués senó nun beio qual serie la outelidade de mantener ls dous « cc » tamien an pertués. Quier esto dezir que cun « Ajacio » screbido assi, un decide amirandesar la palabra até de l punto de bista fonético.

Por acaso, you nun sabie cumo se pernunciaba an corso l nome dessa capital de la Córsega de l Sul subretodo na medida an que nunca cheguei até agora a besitar essa ilha mas lhembrei-me de l nome dun queiso afamado feito tamien nessa ilha, l « brocciu », sabendo que la palabra se pernuncia na redadeira sílaba cun estes sonidos [ʧu], ls mesmos afinal que para la palabra « Aiacciu” screbida assi an corso.
I puodo-bos dezir mais ua cousa. Esse queiso, l « brocciu », debe de ser mais que buono cumo yá ua beç cheguei a eimaginar quando bi un die un jornalista culinairo apresentar ua receita realizada na Córsega cun « brocciu » precisamente, nun canal de la telbison francesa. Mais que buono... quier dezir que mesmo an francés esse queiso solo puode ser chamado « brocciu » mas «brocciu » cun [ʧu] na redadeira sílaba! Porque l « brocciu » sien [ʧu] até an francés nun puode ser « brocciu »! Nun sei l que ye!

Anton an relaçon a la ourtografie que debemos de adotar an mirandés : «Ajaccio »ou «Ajacio » ?

Hai que pensar bien !

domingo, 22 de novembro de 2009

"Truquesas" i "Tejeiras": nomes sien singular?



La question que Ana Fernandes eiqui puso, ye amportante, cumo son todas las questiones relatibas a la nuossa lhéngua. You nunca habie pensado nessa question, yá que para mi la prática de la lhéngua era clara, quier dezir, essas palabras que eilha apersenta [tejeiras i truquesas] nunca las oubi ne l singular. Pensando un cachico mais subre l assunto, deixo eiqui algues pequeinhas notas que talbeç puodan ajudar, talbeç nó, mas que éran algo grandes para poner an comentairo al testo de Ana.

1. Cuido que las palabras que solo se úsan [stou a falar de l uso de la lhéngua] ne l plural, ténen a ber cun cousas / objetos que son cumpuostos de dues partes. Mas trata-se de pares de que ye feita ua cousa an que sous dous cumponientes, cada un deilhes tomado a parte, nun fázen sentido ou son yá outra cousa cun outro nome.
a) tejeiras, truquesas, atafales
Cada ua de las partes desses oubjetos nun eisiste de modo a formar ua cousa que faga sentido.
Nestes casos, l singular ten sentido lógico [i até eiqui nunca fui de lógica que you falei, mas solo de l uso de la lhéngua], mas hai que tener cuidado puis el yá nun quier dezir ua cousa, cumo ye la regra, mas metade dessa cousa, ua pieça que debide essa cousa al meio. Assi, quando se diç: ua alforja, ye dua metade de las alforjas que stamos a falar i por ende afuora. Esso quier dezir que inda quando ousamos l singular, caso l admítamos, nunca ye dun oubjeto desses que stamos a falar, mas de la sue metade que nunca eisiste de modo andependiente. Puode-se ousar esse singular? Claro que puode, mas yá nun stamos a falar dua cousa, mas solo de la sue metade.
An pertués, por eisemplo, ye defrente, yá que se usa l singular para senificar esse objecto cumpleto (tesoura, torquez, etc.), l que ye mui defrente de l uso mirandés.
b) alforjas
Cumo ye sabido, uas alforjas ténen un saco de cada lhado a que se le chama alforja. Cumo se puode ber, ye la metade de l oubjecto que stá an cousa, cada un de ls sous cumponientes, que nunca faç ua cousa andependiente, puis ende yá tenerá outro nome [cumo tal, saco].
Seia cumo fur, al cuntrário de l dezido an a) eiqui usa-se l singular, yá que cada ua de las sues partes puode tener outonomie funcional [mas nó ountológica], cumo se puode ber de l seguinte eisemplo: quando iba a regar la huorta las alforjas stában-se-me siempre a caier, porque lhebaba l balodo nua alforja i l sacho para mudar ls sucos na outra.
c) cestos sterqueiros, augadeiros
Diç-se sterqueiro de qualquiera cesto ousado ne l campo: portanto eiqui l singular faç sentido, mas yá ye outra cousa, yá nun se le puode chamar cestos sterqueiros cul balor dua sola cousa. Mas tal cumo an alforjas tamien se puode ousar l singular para dezir cada cesto, mas ende yá ye outra rialidade.

2. Hai pares de cousas an que cada un de ls sous cumponientes faç sentido i puode eisistir solo por si. Eisemplos antre muitos outros:
narizes [ls dous buracos de l nariz], oureilhas, piernas, braços, etc. etc.
Ende yá nun hai porblemas, yá que l par ye formado de dues cousas, de modo que nun se puode dezir que l singular seia metade dua outra cousa. Cada cousa ten andebiduialidade própia.

3. Hai inda outros casos [i deilhes solo eiqui deixo nota sien aperfundar muito] an que l pertués gusta mais de ousar l singular cul sentido de coletibo i l mirandés gusta [usa esta palabra tenendo an cuonta l uso de la lhéngua] mais de ousar l plural ou anton l nome cun un adbérbio de quantidade antes [cumo tal MUITO]. Bou a deixar eisemplos para eilustrar:
Mirandés: astanho ls frajones granórun bien; las patatas stan mui caras; a cumo pedis pulas patatas?
Pertués: este anho o feijão bagou bem; a batata está muito cara; quanto pede pela batata?
Mas esto son causos talbeç a pedir mais ampeinho i tiempo.

Amadeu Ferreira




domingo, 15 de novembro de 2009

“Truquesas” i “tejeiras” : nomes sien singular ?



Nun de ls poemas que screbi ne l Froles Mirandesas, ne l die 15 de l més atrasado, cul títalo « Ua truquesa i uas tanazes mercadas na feira de ls Grazes », fui preciso tomar ua decison : screbir (i tamien dezir) « truquesa » (ne l singular) ou aceitar pul cuntrairo la aperpuosta de Amadeu Ferreira de dezir mas ye « truquesas » dando para esso dous argumientos, un deilhes sendo la presença atestada de la palabra solo ne l plural, ne l dicionairo de l padre Moisés Pires...
Aprobeito este spácio cumo el me sugeriu de fazer para abrir l debate, apersentando zde yá l resultado de las mies ambestigaçones para dezir depuis qual la mie cuncluson :

Purmeira cousa : parece ampossible que un home só (L padre Moisés Pires ou outra pessona qualquiera) mos puoda dar ua repuosta a todas las dúbedas que podemos ancuntrar durante ua bida anteira para saber cumo debemos falar i screbir ua lhéngua ; por outro lhado, parece eibidente que un dicionairo para ser un berdadeiro dicionairo ten de ser l fruito de l trabalho nó dua pessona só mas de toda ua eiquipa custituída tamien por lhenguistas i lhenguistas specializados an lexicologie i lexicografie.

Ye por esso que podemos i debemos ir mais loinge na reflexon subretodo que ua lhéngua tamien eibolui…

Por eisemplo, se furmos a ber qual la eitimologie de « truquesa(s)», daprendemos que essa palabra ben de l francés antigo (ancuntrei essa andicaçon ne l dicionairo de Aurélio Buarque de Holanda Ferreira de la Academie Brasileira de Lhetras eilaborado por un númaro amportantíssimo de specialistas); de la palabra « turcoises » cul sentido de « tanazes turcas », ua forma antiga correspondiente al femenino de « turc » (turco) i por esso mesmo tamien m’antressou saber (yá que l francés ye tamien ua de las lhénguas que mais falo) mais cousas subre essa palabra mirandesa d’ourige francesa que ampregamos inda hoije mas que an francés atual se traduz l mais de las bezes cula palabra « tenaille(s) » que se amprega tamien quaije siempre ne l plural...

Daprendi por outro lhado que inda eisiste assi i todo ne l francés atual la palabra « tricoise(s)» que muitos dicionairos i gramáticas andícan tamien solo ne l plural mas que tamien bi scrito ne l singular aqui mesmo na anternete, por eisemplo mas nun só, an ciertos catálogos de benda de ferramientas specializadas yá que essa palabra an francés sirbe eissencialmente para designar ua catadorie de truquesas que outelízan por eisemplo ls ferradores (an francés : les maréchals-ferrants) quando quieren arrancar pregos i ferraduras yá gastas ne ls cascos de ls cabalhos…
Ne l francés corriente i ne l die a die cumo yá cheguei a dezir usa-se mas ye la palabra « tenaille(s) » que cumo outras, cumo « ciseau (x) » [tejeira(s)] por eisemplo, se amprégan tamien subretodo ne l plural…
Mas nun só !

Passa-se que ancuntrei tamien splicaçones que me chamórun l’atençon nua de las gramáticas mais amportantes de la lhéngua francesa que me pareciu antressante transcrebir aqui i que fui screbida pul gramático belga Maurice Grevisse (Le bon usage : grammaire française, na 12a eidiçon, de 1991, que ye la que you tengo an casa i que yá habie sido ampliada zde la eidiçon anterior pul genro André Goose), sabendo que l outor era, nun será talbeç einútele dezi-lo tamien, filho de ferrador…

Cap. 495, p.821, cul títalo de « Nomes sien singular » ; ye ende que aparece ua lista de palabras i antre eilhas : « tricoises ». Mas l outor diç assi i todo ne l fin desse capítulo: « alguas destas palabras (i neste caso, nun pon categoricamente de lhado la palabra « tricoises ») amprégan-se por bezes ne l singular na lhiteratura, seia por arcaísmo, seia por regionalismo, seia por simpres deseio de oureginalidade ou tamien por çcuido. » (An francés : « Certains mots de la liste ci-dessus se rencontrent parfois au singulier dans la littérature, soit par archaïsme, soit par régionalisme, soit par simples désir d’originalité, ou encore par inadvertance. »)

I mais adelantre, ne l cap. 498 cul títalo « Nomes ampregados andiferentemente ne l singular i ne l plural », a perpósito de la palabra que se usa corrientemente an francés hoije an die i que corresponde a truquesa(s) an mirandés : « tenailles » a perpósito de la qual l outor splica que tamien eisiste ne l singular, forma oufecialmente admitida pula Academie Francesa i dá bários eisemplos straídos de obras lhiterárias de outores franceses antre ls quales estes dous:

- […] tirant […], à l’aide d’une grosse TENAILLE, un fil de métal noir, qu’elle passait dans les trous d’une filière fixée à l’étau (Emile Zola, l’Assomoir, 1877)

- Victor [le maréchal-ferrant] pinça le bout de chaque onglon avec la TENAILLE (Robert Sabatier, Noisettes sauvages, 1996, p 30)

I tamien para CISEAU / CISEAUX (tejeira /tejeiras)
- Une robe dont le corsage qui avait reçu un coup de CISEAU de trop […] (Victor Hugo, Les Misérables, IV, 1862)

Por todas estas rezones que mencionei, acho que tenemos que cuntinar a oubir por acaso (Cumo tamien sugeriu de fazer Amadeu Ferreira) las pessonas a falar… an Sendin que ye la nuossa tierra de ourige cumo tamien ne ls outros sítios adonde se fala Mirandés ...

I para dezir la berdade, a mi nun m’admirarie se oubíssemos tamien dezir…

Truquesa… palabra mirandesa !
Tejeira… i de que maneira !

Ye por esso que depuis de heisitar assi i todo, bou a fazer aqueilho que nunca fiç até agora : bou a tornar a poner « truquesa » (ne l singular) ne l miu poema anque Amadeu Ferreira me l tubisse yá corregido mas dando-me a antender antretanto que aceitaba la eideia que, se quejisse, podie guardar la palabra « truquesa » ne l singular.

Nun ye la fin de l mundo un amponer tamien un cachico las sues scuolhas i oupeniones… Cumo tamien refletir nunca fizo mal a naide !




domingo, 18 de outubro de 2009

sufixos mirandeses -ança / áncia


Pa l porblema que fui puosto hai cachico pul porsor Amadeu cuido que nun hai ua splicaçon, ua regra simples. Mas cuido que estas bárias posseblidades antre áncia/ança son malas i hai nesto todo anfluéncias, claro stá de l Pertués, pa adonde se admite las dues heipoteses. Criei un quadro a partir de palabras pertuesas ponendo delante la possible palabra mirandesa mantenendo i trocando l sufixo. Las heipoteses que you scriberie stan a berde, las que you cuido que son ampossible stan a burmeilho i las azules las que a la purmeira bista me parece que son mais "aceitables". Conclusones? Ye que nun hai ua regra, un padron ouniforme. Mas peç-me que ye perferible ousar palabras cul sufixo defrente de la palabra oureginal pertuesa ne ls causos an que ambas las formas parécen aceitables (por eisemplo ye perferible Fráncia a França). Yá que França será anfluéncia de l Pertués.



Pertués | Mantenendo l Sufixo | Demudando l Sufixo


Palabras Pertuesas acabadas por “ança


Balança – BalançaBaláncia

Bragança – BergançaBergáncia

Cobrança Cobrança Cobráncia

Fiança – FiançaFiáncia

França – FrançaFráncia

Herança – HardançaHardáncia

Lembrança – LembrançaLembráncia

Liderança – LiderançaLideráncia

Matança – MatançaMatáncia

Mudança – MudançaMudáncia

Pança – PançaPáncia

Poupança – PoupançaPoupáncia

Segurança – SigurançaSiguráncia

Vingança – BingançaBingáncia

Vizinhança – BezinançaBezináncia


Palabras Pertuesas acabadas por ância


Alternância – AltarnánciaAltarnança

Ambulância – AmbulánciaAmbulança

Vigilância – BegilánciaBegilança

Distância – ÇtánciaÇtança

Elegância – EilegánciaEilegança

Ganância – GanánciaGanança

Ignorância – EignoránciaEignorança

Importância – AmportánciaAmportança

Militância – MelitánciaMelitança

Substância – SustánciaSustança

sábado, 17 de outubro de 2009

Ls sufixos mirandeses -ança / áncia



Hai palabras mirandesas que acában culs sufixos -ança / áncia, an que hai algue ancerteza yá que a las bezes oubido / lido las dues formas. Serie antressante trocar eideias subre esso. Dexo eiqui las palabras screbidas tal i qual cumo las tengo oubido, sperando oubir las buossas oupeniones, justeficadas se possible. Tamien podereis apersentar outros eisemplos.


baláncia
Bergáncia, Bergança
cobráncia, cobrança
Fráncia, França
lhembráncia
matáncia
mudança
bingança
abundança
ambulança
amportança
çtáncia (mais ousado ye la palabra lunjura)
eicelença
eignorança
ganáncia
melitança, melitáncia
stáncia
sustança, sustáncia

eilegança, eilegáncia
ourdenança




sábado, 10 de outubro de 2009

tele-, tel-, teli-, ter-


Cuido que l porblema que pon Cristóvão ye amportante i nun mos podemos quedar solo por ua ou dues palabras mais ousada, mas tenemos de achar ua seluçon giral para todasw las palabras que son cumpuosta cul prefixo griego tele- [de l griego τελε, eideia de çtante, loinge].

Hai algues palabras yá mui quemuns i que yá antrórun na lhéngua i an relaçon a essas cuido que debemos de respeitar las bárias formas que son ousadas tel-, teli-, tele-, ter-, cunsante ls casos. Nesse sentido debemos poder dezir:
- telbison, telbisor, telbisibo ou terbison, terbisor, terbisibo;
- telfone, telfonar, telfónico, telfonista ou telifone, telifonar, telifónico, telifonista ou inda terfone, terfonar, terfónico, terfonista;
- telgrama ou teligrama; telégrafo, telgrafar [teligrafar], telgráfico [teligráfico], telgrafista [teligrafista];
- telmoble ou telemoble;
- telscuola ou telescuola ou telescola];
- telenobela.


Cumo puode ber-se, la tendéncia ye para ousar tel ou tele [neste caso l e será dezido cumo mudo]. L que aperpongo ye que seia essa la forma ousada para outros casos menos ousados na lhéngua, mas que tamien percisa deilhes. Bi l Dicionário de la Academie de la Lhéngua Sturiana i usa siempre la forma tele-
Deixo eiqui alguns eisemplos, que puoden ser acrecentados, screbidos cunsante you mesmo ls digo.
- telpatie, telpático;
- telfonie;- teletesto;
- telspetador [outra forma: telespetador];
- telscópio, telscópico;
- telequemunicaçon;
- telférico;
- telex.


Agora dezi tamien bós l que achais.

domingo, 4 de outubro de 2009

Tel- ó teli-



An Pertués hai palabras cul perfixo "tele" benido de l griego i cul sentido de "çtante".

L porblema ye que an mirandés este perfixo nuns causos ye tratado de modo defrente doutros. Yá bi screbido "TELbison" mas "TELIfone". Ye aceitable screbir "TELIbison" ó "TELfone"? Na mie oupenion l ampeço "tele" debe siempre quedar eigual. Assi cume debe quedar anton este perfixo?



domingo, 12 de julho de 2009

au- ou ou-?



Palabras cun au- léien-se ou- quando esta sílaba nun ye tónica. Cumo hemos de screbir? Yá bi screbido de la dues maneiras. Eiqui quédan alguns eisemplos de palabras, anque haba mais. L purmeiro grupo ye de palabras formadas zde «auga», mas l segundo grupo ten outras ouriges.



augachado / ougachado

augachal / ougachal

augachar./ ougachar

augaçada / ougaçada

augadeira / ougadeira.

augadielha / ougadielha

augado / ougado

augamiento / ougamiento

augar / ougar

augardiente / ougardiente

augariço / ougariço

augarielha / ougarielha

augarraç / ougarraç

augazileiro / ougazileiro

augueira / ougueira


autonomie / outonomie.

aumentado / oumentado

aumentador /oumentador

aumentar / oumentar

aumentatibo / oumentativo.

aumento / oumento

autentecidade / outenticidade.

autenticar / outenticar.

auténtico / outêntico.

autorizaçon / outorizaçon

autonomie / outonomia.

autonomizar / outonomizar.

autónomo / outónomo.

autor / outor

autoridade / outoridade.

autorie / outorie

autorizar / outorizar.

autuar / outuar


pauliteiro / pouliteiro




domingo, 21 de junho de 2009

-ai- ou -ei-?



Cuntino cula lista de casos an que la scrita ten que ser stablecida por cumbençon. Este blogue nun fui criado para botar abaixo la Cumbençon, mas pa la defender i quien tubir dúbedas que bai a ber las regras i que beia que regras síguen ls testos eiqui screbidos. Çcutir ye ua cousa buona, i esso ajudar a purparar l terreno para un die, quien de dreito, stablecer las nuobas regras de la Cumbençon, que bien falta faç ser rebista i zambolbida.


Hai algues palabras an que l ditongo –ai- átono se lei –ei-. Uas pessonas scríben dua maneira i outras doutra, mas hai que stablecer ua regra. Eiqui deixo ua lista ancumpleta de palabras adonde esso se passa, habendo que tener an cuonta las deilhas deribadas. Quien tubir outras a acrecentar, que las acrecente. Seia qual fur la forma de scrita que se benga a decidir, haberá siempre que fixar l balor cierto de l sonido desse ditongo, i esso nun stá feito na cumbençon.


abaixar – abeixar

ancaixar – anqueixar

ancaixar – anqueixar

ancaixelhar – anqueixelhar

ancaixonar – anqueixonar

angaiolar - angueiolar

apaixonado – apeixonado

caiata – queiata

caiatada - queiatada

caiato – queiato

caixeiro - queixeiro

caixon – queixon

caixote – queixote

gaitada – gueitada

gaiteiro – gueiteiro

gaiuola – gueiuola

paixarico – peixarico

paixarina – peixarina

paixon – peixon

paizanice – peizanice

paizano – peizano



quarta-feira, 3 de junho de 2009

Scrita de palabras: que- ou co-? (2)

Cuntinando cula lista an que la scrita tem alternado antre co- i que- yá que esta última ye la pernúncia mais ousada an mirandés (se la sílaba fur átona, pus se essa sílaba fur tónica lei-se siempre co-).



(eico-) – (eique-) [prefixo]

eicológico – eiquelógico; eicologie – eiquelogie; eicologista - eiquelogista

eiconomicista – eiquenomicista; eiconómico - anquenómico; eiconomie - eiquenomie; eiconomista – eiquenomista; eiconomizar - anquenomizar.

colocaçon – quelocaçon; colocar - quelocar.

colómbia - quelómbia
columbiano - quelumbiano.

colónia – quelónia; colonial – quelonial; colonialista – quelonialista; colonialismo – quelonialismo; colonizaçon – quelonizaçon; colonizador – quelonizador; colonizar –quelonizar; colono - quelono.

coloquial – queloquial; colóquio – quelóquio;

color – quelor; colorado – quelorado; colorar – quelorar; colorido – quelorido; colorir – quelorir;

comandante – quemandante; comandar – quemandar; comandita – quemandita; comando – quemando; comendador – quemendador;

comédia – quemédia; comediante – quemediante;

comemorar – quememorar; comemoraçon – quememoraçon; comemoratibo – quememoratibo;

comenéncia – quemenéncia; comenenciudo - quemenenciudo.

comentador – quementador; comentário – quementário; comentar – quementar; comentarista - quementarista.

comer – quemer; comeres - quemeres

comercial – quemercial; comercializaçon – quemercializaçon; comercializar – quemercializar; comerciante – quemerciante; comerciar – quemerciar; comércio – quemércio

comitiba – quemitiba

comober – quemober; comobido – quemobido; comobiente - quemobiente.

comodato – quemodato; comodatário – quemodatário;

comodidade – quemodidade; comodismo – quemodismo; comodista – quemodista.

comodoro - quemodoro.

comungar – quemungar; comunhon - quemunhon.

comunicaçon – quemunicaçon; comunicado – quemunicado; comunicar – quemunicar; comunicatibo – quemunicatibo; comunidade – quemunidade; comunicador – quemunicador; comunicante - quemunicante.

comum – quemun; comunista – quemunista; comunismo – quemunismo; comunitário - quemunitairo.

comutaçon – quemutaçon; comutatibo – quemutatibo; comutador - quemutador.

ancomienda – anquemienda; ancomendar – anquemendar;

ancomodar - anquemodar.



domingo, 31 de maio de 2009

«Ua bariedade de Lhionés…»



Ne ls anhos uitenta tube que daprender quaije de cor (mas ne l bun sentido) l que un de ls mius porsores de faculdade an França, chamado Paul Teyssier, habie nun solo screbido cumo tamien eiditado nua Histoire de la Langue Portugaise / Stória de la Lhéngua Pertuesa (Presses Universitaires de France, col. Que sais-je ?), lhibro que chegou a ser traduzido para pertués i que passou a ser ua refréncia até an Pertual, se calha inda hoije. Dei-me de cunta desso quando assisti an Coimbra tamien, ua beç, a un curso çtinado a studantes i porsores strangeiros de bários países de l mundo i que era dado na altura por ua moça porsora que alhá ansinaba.

Mas nun starie aqui a falar nesso se por acaso nesse lhibrico, que custitui antretanto ua mina d’anformaçones subre la formaçon i l’eiboluçon de l Pertués al lhargo ls seclos, nun houbisse tamien alguas refréncias al lhionés, a Miranda i a Sendin (antre outras tierras) i a la lhéngua que alhá se fala (ua « bariedade de lhionés » mas sien que l outor le chegue a dar un nome berdadeiramente) cumo tamien, anque eissencialmente para citar l nome, a José Leite de Vasconcelos.

Assi i todo, talbeç essas splicaçones que chegou a dar esse miu porsor, hoije yá falecido, tamien mos puodan ajudar a fazer sugestones i a ancuntrar melhores soluçones ourtográficas (se por acaso eisísten) pa la scrita de la nuossa Lhéngua que satisfágan la maiorie yá que ye esso tamien l que procuramos aqui fazer.

N.B. Esta mie traduçon ye feita a partir de l testo oureginal, an francés, na eidiçon de 1980 : la única de que çpongo de momento.

1) p.29-30, ne l capítulo antitulado «L galaico-pertués (de 1200 a 1350)», subre ls decumientos oufeciales i pribados que fúrun screbidos na altura i que chegórun até nós, diç Paul Teyssier : «L.F. Lindley Cintra analisou ls " foros " de Castelo Rodrigo, tierra que queda a nordeste de la Guarda, que pertencie nesse tiempo al reino de Lhión. Esses "foros" dátan de la segunda metade de l seclo XIII. Fúrun screbidos nua lhéngua adonde l galego se mistura cul lhionés. Esta circustáncia splica-se porque ls reis de Lhión, Fernando II (1157-1188) i Fonso IX (1188-1230), que habien ancuntrado la region zerta na altura de la Recunquista, la poboórun outra beç cun quelonos oureginairos de la Galícia. Fenómenos armanos dében de haber eisistido an muitos outros lhugares. Un eimagina anton facelemente ls processos por que las misturas de populaçones lhougo apuis la Recunquista lhebórun pa l Sul ls falares galaico-pertueses de l Norte. »

2) p. 30 (a perpósito de la grafie de l galaico-pertués que talbeç tamien tenga anfluenciado ciertas scuolhas gráficas que fúrun feitas an relaçon al Mirandés até na altura de l’eilaboraçon de la Cumbençon, an 1999) : «Ye na segunda metade de l seclo XIII que se fúrun stablecendo ciertas tradiçones gráficas. L teçtamiento de Fonso II (1214) outeliza yá «ch» para dar cuonta de la africada [tš], ex. Sancho, chus – cunsoante defrente de [š] pa la qual ye reserbada la grafie "x": esse "ch" ye d’ourige francesa, i yá serbie an castelhano cul mesmo balor. Para " n palatal" i "l palatal" só ye depuis de 1250 que aparécen las grafies "nh" i "lh", ex. gaanhar, velha, que son de ourige probençal. L til (~) sirbe muita beç para andicar la nasalidade de las bogales que tamien puode ser repersentada por ua cunsoante nasal, ex. "razõ" ou "razon".»

3) p. 48, Cap. III, «L pertués ouropeu: de l seclo XIV als nuossos dies», a perpósito de gramáticos, lexicógrafos i filólogos, ye assi que Paul Teyssier acaba esse subcapítulo: «Ne l que diç respeito a la filologie científica, esta fui antroduzida an Pertual na segunda metade de l seclo XIX. L einiciador fui Francisco Adolfo Coelho (1847-1909). Fui eilustrada, antre outros, por Aniceto dos Reis Gonçalves Viana (1840-1914), fundador de la fonética pertuesa, por Carolina Michaëlis de Vasconcelos(1851-1925) i por José Leite de Vasconcelos (1858-1941).

4) p. 49, cap. III, «L território de l pertués ouropeu» : «Hai alguas zonas an que la frunteira lhenguística nun corresponde a la frunteira política: ne l Norte, an Ermisende (porbíncia de Çamora) fala-se ua bariadade de pertués. A Leste de l çtrito de Bergáncia, de l lhado pertués de la frunteira, an Riodonor, Guadramil, Miranda i Sendin, fala-se ua bariedade de Lhionés. […]
Pertual ye un paíç que eignora ls problemas que resúltan, noutros sítios, de la eisisténcia de minories lhenguísticas »



I pronto.
Até inda hai mui pouco tiempo, era solo esto l que sabie, ou pouco mais, acerca de la ourige de la lhéngua que mos trasmitírun ls nuossos pais i abós i que you cumo muitos outros siempre cuntinemos a oubir falar zde l die an que nacimos (You, inda nessa altura, nessas tierras de Miranda) i até hoije, mesmo bibindo ne l Strangeiro, hai mais de quarenta anhos, a mais de mil quilómetros de çtáncia .
Fui esso l que cheguei a daprender an França mas solo quando andube na faculdade (Mui probablemente pouca cousa na rialidade) … mas bastante assi i todo para cuntinar a tener gana de saber siempre mais subre la nuossa lhéngua d’ourige i de ir subretodo mais loinge ne l conhecimiento de l que somos i de l que queremos tamien ser.


sábado, 30 de maio de 2009

Scrita de palabras: que- ou co-? (1)


Deixo eiqui ua lista de palabras que hai quien screiba cun co- i que hai quien scriba cun que-, nun sendoi l critério firme an relaçon a todas eilhas. Cuido que la lista puode ser oumentada.

Este ye un assunto de que nun trata la Cumbençon de 1999 i que serie buono que todos screbíramos de la mesma maneira.

Cuido que la tendéncia para screbir que- ye que na fala essas palabras se ampéçan cul sonido que.



- quelobreiro – colobreiro; quelobrina – colobrina, quelobron – colobron; queluobra – coluobra; queluobro – coluobro; quelubron - colobron

- quelocaçon – colocaçon; quelocar – colocar;

- quelónia – colónia; quelonial – colonial; quelonislismo – colonialismo; quelonialista – colonialista; quelonizaçon – colonizaçon; quelonizar – colonizar;

- queloquiante – coloquiante; quelóquio – coloquio;

- quelor, color; quelorado, clorado; quelorante – colorante; quelorar – colorar; quelorido – colorido; quelorir – colorir;

- queluna – coluna;

- queluostros - coluostros

- quemandante – comandante; quemandar – comandar; quemandita – comandita; quemando – comando;

- quemédia – comédia;

- quemenéncia – comenéncia; quemenenciudo – comenenciudo;

- quemer – comer; quemeres – comeres; quemido – comido;

- quemober – comober; quemobido – comobido;

- quemun - comun

- quemungar – comungar; quemunhon – comunhon;

- quemunicaçon – comunicaçon; quemunicar – comunicar; quemunicatibo – comunicatibo;

- quemunidade - comunidade

- quercimiento – crecimiento;

- quercunda – corcunda;

- questumeiro – costumeiro; questume – costume;

- questura – costura; questurar – costurar; questureira - costureira;

- quetobelhada – cotobelhada; quetobelheira – cotobelheira; quetobielho – cotobielho;

- quetobia – cotobia.



terça-feira, 26 de maio de 2009

La fala de Paradela




[Deixo eiqui un testo duas falas de Paradela que podeis oubir ne l curso de mirandés que dei ne l SAL Solo pula análeze de l testo yá se puode ber muita caratelística de la fala dessa tierra i sirbe de ancentiboa a que outras pessonas fágan l mesmo an relaçon a la fala de outras tierras. Mas cumben oubir la fala cun atento, pus hai partes que nun tengo la certeza se oubi bien.
Deixo ua nota quanto al artigo defenido: ne l singular parece ser siempre l [la forma lo solo aparece ousada cumo pornome]; ne l plural aparece los, mas diç de ls. Há de haber ua regra mas inda nun sei qual ye, mas talbeç alguine çcubra ou traia outros eisemplos.]




1. Carbenar la lhana

- Buonas tardes mos dé Dius

- Olhe i anton que andais a fazer? Andais a carbenar la lhana?

- Ando a carbenar la lhana para ber se sou capaç de la filar, mas isto ye tan ruin que nin se carbena nin se fila.

- Olhe, la lhana dá muito trabalho pa la poner assi, ora si?

- Filha da mãe se dá trabalho... Dá trabalho, dá... Inda quando la lhana ye buona, trabalha-se bien, mas quando ye ruin cum’esta nun hai quien la... quien la trabalhe.

- Pois, assi yá la lhabestes, yá la ponistes a anxugar...

- Yá la lhabei, yá la pus a anxuar [caída de l –g-?] , agora stou a carbená-la i nun fago nada, que nun...

- I anton que quereis fazer cun eilha? Algua colcha?

- I tapetes...

- A telar?

- Si

- I acá inda hai quien teça?

- Não, ... ban a ser feitos an Sendin, acho que... nun são pra mi.

- Á, nun son pra bós?!

- Não, isso ye ua mie ua mie sobrina que me los mandou filar.

- Á stá bien...

- I agora a ber se sou capaç de la filar. Nun sei, bamos a ber.


2. A filar

- Olhai, quien bos ansinou a filar?

- ... you lhougo de pequeinha se fila, lhougo de pequerrica. De pequerrica... Mie mai criou trés filhas i todas trés mos fizo trabalhar lhougo de pequeinhas. A filar. Primeiro dábamos tascos de lhino a filar. Apuis íbamos a assoprar l lhume i lhougo, lhougo pegaba, lhougo pegaba nos tascos i lhougo se queimában....


3. Nuites de eimbierno

- Nunca habie bido assi

- Olhai i nas nuites de eimbierno que fazeis?

- L que tenemos que fazer... fazemos meia ou filar i, quando não, stamos alredor de l lhume i fazer las cabras nas piernas

- Stá bien

- I assi nos deimingos [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés] salgo [forma berbal que nun eisiste an sendinés] nunca, mas quando era garota si gustaba de salir a beilar nos deimingos [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés] i nos sábados nun salis nun se bai a dar ua buolta por ende? Não you si nun

- Beilábades muito?


4. Ls anjos de la glória

Las mulhieres de Aldinoba quando íban anton a lhebar l almuorço als past, als... segadores, dezien pa mie mai: «á Marie Rosa, bien cuntenta andarás, tu tenes ls anjos de la glória cuntio [caída de l –g-, tal i qual cumo an sendinés], an tue casa. Çque bénen las tues filhas para Aldinoba parécen uns anjos de la glória, a cantar por ende.

- Olha que lindo!

- Ban-se las tues filhas dequi [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés] pra fuora, pronto nun se bei a naide a cantar, nun s’oube ua alma, nun se... ai...


5. Cantias na fueira

I apuis de nuite, se mos íbamos a deitar, íbamos pa la fueira [caída de l –g-?] de las... de las Aldinoba. Apuis cun eilhas... nós habiemos andado nas minas you i ua mie armana. Sabiemos cantias [caída de l –g-, tal i qual cumo an sendinés] ... Apuis eilhas, cumo mos oubien cantar no campo, çque íbamos pa la fueira [caída de l –g-?]: «Olhai cantai la tal cantia [caída de l –g-, tal i qual cumo an sendinés], cantai esta cantia [caída de l –g-, tal i qual cumo an sendinés], cantai l’outra». Fazien-mos star na fueira [caída de l –g-?] siempre a cantar.


6. La mina

- Los [artigo] homes ye que andában debaixo de la tierra a sacar aqueilhas... aqueilhas... aquel mi...

(...)

- Bós era fuora de la mina, assi nua casa

- Los [artigo] tius, los [artigo] tius ye que la sacában de ls buracos i apuis nós ye que stábamos nos puiales nua casa andrento, de teilha...


7. Aquilho éramos l diabro

- Apuis a cantar i a bater anton aquilho a partir aquel minério. Aquilho éramos l diabro, aquilho para cantigas nós naqueilha altura sabiemos cantigas.

- I apuis a la nuite beniedes de Infainç a pie pa Paradela

- A pie, i íbamos para alhá tamien a pie, lhougo cedo, lhougo... de manhana ... a las uito horas teniemos que ampeçar a trabalhar. A las uito yá stábamos no trabalho.

- Era de sol a sol?

- Si. Soltábamos... aa... nun sei se a las cinco, [palhatalizaçon que an sendinés yá se perdiu] tamien. A las bezes yá benimos de nuite quando era nos dies pequeinhos yá beniemos de nuite para casa i outras... i pula manhana teniemos de salir tamien quaijeque de nuite. Pa chegarmos a la hora, claro.

- La bida era bien mais defícele que agora

- Mas era mi alegre, oi Jasus aquilho nós andábamos tan alegres todas. Éramos très armanos i you nun sei qual éramos la mais alegre. Apuis aqui bien quejidas [berbo querer: forma berbal stranha, mas antressante] cun todo mundo, eiqui las moças fumus siempre mui quejidas [berbo querer: forma berbal stranha, mas antressante] tanto uas cumo outras, nós eiqui [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés] ajuntábamos eiqui [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés] un rancho de rapazas...


8. Al serano

- ... l serano só mos daba pa la brincadeira [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés], apuis casou-se, apuis yá iba ua... ua cunhada daqui la tie Lucina que chamaba tie Luísa i l home deilha i outro se chamaba Lázaro Dius l perdone, morriu ora si yá? I...

- Stubo casado cula Barraqueira

- Esso! [forma tamien ousada an sendinés]


9. Cozina de ricos

I apuis... l serano apuis que cenábamos... stában anton ... estes éran quinteiros... anton lhebabamos daqui [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés] la tie Lucinda i la família, i stábamos todos deçque cenábamos aaa... alredor de l lume... ua cozina grande, oulhai cozina de ricos... [palhatalizaçon tamien ousada an sendinés]


10. L trio nun dá nada

- I aora [caída de l –g-?] ando culos burricos yá só por m’antretener.

- Pois, stá bien...

- La bida nun bedes cumo ye...

- Mas inda teneis assi trator pra arar ou arais culs burros.

- Tengo trator, siempre lo [pornome] tube.

- Inda faziedes assi por muito trigo ou çanteno?

- Não, fais-se pouco porque isso tamien nun dá nada. L trio [caída de l –g-, tal i qual cumo an sendinés] nun dá nada.

- Não.

- Quien ten carro passeia, agora quien no lo [pornome] ten cumo you stá acá no lhugar.

- Tanto dá que seia deimingo cumo segunda.

- Todos los [artigo] dies son eiguales, eiqui nun hai difréncia.




[Grabaçon feita por Filomena da Conceição Pires Preto Alonso, an 2004, pa l IDS – Instituto de Desenvolvimento Social, antidade propiatária de ls fexeiros. Ls falantes son dues ties, ua cun 79 i outra cun 85 anhos, dambas a dues sien anstruçon, i un tiu cun 71 anhos i la 4ª classe.

Amadeu Ferreira [trascriçon i ourganizaçon de ls testos]

01 de Nobembre de 2007



domingo, 24 de maio de 2009

« Sendinés »… ou « MIRANDÉS de Sendin » ???



Ampecei a studar Pertués na faculdade… an França… cun porsores que éran na maiorie franceses i rapidamente las cousas quedórun bien claras :

Nun habie ua lhéngua chamada « Brasileiro » ou outra por eisemplo chamada « Angolano » ou tamien outra chamada « Açoriano » mas si ua i ua sola cun todas las sues bariantes : l Pertués ouropeu, l Pertués de l Brasil (culas sues bariantes tamien : de l Rio de Janeiro, de San Paulo, de l Rio Grande de l Sul, etc.), de ls Açores, de la Madeira, de Angola, i de todos ls outros territórios que fúrun an tiempos quelónias pertuesas, zde l seclo XV i XVI.
De la mesma maneira, l Francés apersenta bariantes ne l sou própio território cumo tamien an bárias regiones i bários países de l mundo; i la mesma cousa tamien se puode berificar cul Spanhol, cul Anglés ou tamien, para citar solo mais un eisemplo, cun lhénguas regionales cumo l Oucitánio que ten tamien las sues bariantes : l Probençal, l Gascon, l Languedociano i mais outras…

Mas, pensaran muitos, l que ye que todo esto ten a ber cul Mirandés ?

L que ten a ber ye que talbeç yá seia tiempo de cunsidrar inda melhor assi i todo qual l antresse de cuntinar a chamar « Sendinés » i ounicamente dessa maneira, essa bariante de l Mirandés falada por acaso ne l Sul de l cunceilho, na bila de Sendin cumo tamien nas aldés próssimas…
Ora la pessona que bos aperpon esta eideia ye sendinesa… chenica de proua cumo nun podie deixar de ser que se puoda aqui falar de la sue tierra… mas cun ganas tamien de ir un cachico mais loinge… talbeç tamien anfluenciada cumo nós todos por este mundo que ye l nuosso ne l qual bibimos hoije i que yá nun ye aquel que chegou a cunhecer inda ne l seclo XIX, por eisemplo, José Leite de Vasconcelos que chegou a distinguir antre las très grandes bariantes de l Mirandés aqueilha a que el tamien dou l nome de « Sendinés »…

La mie oupenion ye esta : de la mesma maneira que hai un MIRANDÉS Raiano (ou de la Raia) i un MIRANDÉS Central, a mi parecerie-me mais lógico i normal (Serie ua forma de houmildade tamien de la nuossa parte, nós Sendineses, cul deseio i la preacupaçon percipal de dar siempre mais fuorça a la nuossa lhéngua) dezir por eisemplo:

« MIRANDÉS de Sendin» ou «MIRANDÉS de Sendin i alredores » para designar essa outra bariante, aqueilha que se puode ousserbar a Sul de l cunceilho, an Sendin, cumo tamien nas outras aldés de ls alredores.

Ana Maria Fernandes




sábado, 23 de maio de 2009

Notas sobre a queda do -g- em mirandês (4)




Deixo eiqui listas de palabras an que cai l -g- assentes ne l coincimiento que tengo de l sendinés, mas que poderan ser cumpletadas cun dados de outras tierras se la quadrilha ajudar.




1. Lista de palabras em que cai o -g-


abriar
abriadoso
amiado
amiar-se
amio
ampriado
antiamente
antio
arrieirado
arrieirar
artio
barria
barriada
barrieira
bexia
begioso
bia
bior
briada
cantia
castiador
castiar
castio
cumio
cunsio
cuntio
derraiada
einemio
stria
fadia
fedieira
fio
fieira
fieiral
fiico
formia
formieiro
liar
lieira
mia
miar
Miel
Mialito
oubriaçon
oubriado
oubriar
ourtia
ourtiar
oution
perdion
perdieira
perdieiro
postio
rieiro
rodria
sartialho
spia
spiado
spiar
trio
trieira
zbarriado
zbarriar



2. Formas verbais: verbo dezir
dio (1ª pessoa pres. indicativo)
dia, dias , dia, díamos, díades, dían (Pres. conjuntivo)
dia (Imperativo)



3. Toponímia
derraiada (Sendim)
fieiral (Sendim)
perdieira (Sendim)
fuonte de l sartialho (Sendim)
beia (Águas Vivas)




Notas sobre a queda do -g- em mirandês (3)




IV - QUEDA DE –G- DEPOIS DE –U- EM MIRANDÊS


Mirandês............................................Latim
nogueira nuoeira (nozeira – nuoç)......nŭcaria-
tartaruga tartarua, tartua ...................tartaruca (ital.)
Pertual ...............................................Portu + cale-
auga, aua ..........................................ăqua-
augadeira........................................
frauga, fraua......................................fabrĭca-
lugar, luar..........................................locale-
alugar, aluar......................................ad + locāre


Notas:
i. A queda de g nestes casos é menos frequente e, ao menos hoje, não pode ser considerada como regra geral, como já se tem querido sustentar. Talvez o caso mais próximo dessa regra geral seja a fala de Ifanes, pois só aí se verifica a queda do g em palavras como aua, auadeira, fraua, luar, aluar. Esta incidência da queda em Ifanes poder ter a ver a sua colonização por leoneses nos séc.s XIII e XIV o que pode mostrar que o fenómeno foi importado, mas tal não é seguro afirmar-se.
ii. Alvarez Maurin (1994, 238) documenta em documentos leoneses: 1005 nugares, 1039 nugales, 1078 nucale, 1164 nogar.
iii. Mas angurriar de in+rugare, não cai o g.
iv. Sabugo (Alvarez Muarin, 252, documenta a palavra em 972) também não cai o g, do latim sabucus. Também deu sauco, talvez devido à influência do sufixo –uccus, embora Alvar pense que é antes moçarabismo.
v O caso de fabrica é especial e a sua queda é uma excepção, pois o latino –i- é breve. Daí que a queda se deva ter dado já mais tarde.


vii. Outros casos:


Mirandês..........latim
brugo...............bruchu-
fogueira...........fŏcārĭa-
fuogo...............fŏcu-
jugo.................jŭgu-
lougo...............lŏco (ablativo de locus)
sabugo............sabūcu-
ferruge............ferrūgĭne-
fugir................fŭgīre


António Bábolo regista em Picuote a palavra bru, com o significado de bicho (da seda). Segundo ele também “designa a larva que come as folhas de algumas árvores, sobretudo do freixo e do carrasco” E acrescenta: “No dicionário de Cândido de Figueiredo encontramo-la com a classificação de provincianismo transmontano. Corominas lembra que a origem etimológica (bruchus) corresponde ao português antigo brugo” (93). Com essa palavra relaciona bruído, “barulho constante e não muito forte, como o produzido pelos brus quando comiam a folha de amoreira”.




CONCLUSÕES

O fenómeno não é exclusivamente sendinês, mas é bastante espalhado por toda a terra de Miranda, com incidência em algumas palavras e particularmente em Águas Vivas, S. Pedro da Silva, Constantim, Paradela, Ifanes e Peinha Branca, onde aparece até em topónimos. Esses são casos referidos por Maria José Moura Santos que daí conclui tratar-se de um fenómeno de periferias. Mas tal conclusão é discutível pois na altura em que o fenómeno surgiu é discutível que essas fossem as fronteiras do mirandés ou, dito de outra forma, do leonês em Portugal. Mas parece que o fenómeno apenas é geral, quase sem falhas, em Sendim. Manuela Barros apenas levanta, no entanto, uma ponta do(s) véu(s): esse é um fenómeno do mirandês e não apenas do sendinês, fenómeno com marca leonesa clara. A partir deste dado, o problema tem de ser reequacionado e ganhar outra importância ao nível do mirandês. Para já, esta parece ser uma das jóias da coroa do sendinês.

Lisboa, versão de 25 de Julho de 2003

Amadeu Ferreira