domingo, 22 de novembro de 2009

"Truquesas" i "Tejeiras": nomes sien singular?



La question que Ana Fernandes eiqui puso, ye amportante, cumo son todas las questiones relatibas a la nuossa lhéngua. You nunca habie pensado nessa question, yá que para mi la prática de la lhéngua era clara, quier dezir, essas palabras que eilha apersenta [tejeiras i truquesas] nunca las oubi ne l singular. Pensando un cachico mais subre l assunto, deixo eiqui algues pequeinhas notas que talbeç puodan ajudar, talbeç nó, mas que éran algo grandes para poner an comentairo al testo de Ana.

1. Cuido que las palabras que solo se úsan [stou a falar de l uso de la lhéngua] ne l plural, ténen a ber cun cousas / objetos que son cumpuostos de dues partes. Mas trata-se de pares de que ye feita ua cousa an que sous dous cumponientes, cada un deilhes tomado a parte, nun fázen sentido ou son yá outra cousa cun outro nome.
a) tejeiras, truquesas, atafales
Cada ua de las partes desses oubjetos nun eisiste de modo a formar ua cousa que faga sentido.
Nestes casos, l singular ten sentido lógico [i até eiqui nunca fui de lógica que you falei, mas solo de l uso de la lhéngua], mas hai que tener cuidado puis el yá nun quier dezir ua cousa, cumo ye la regra, mas metade dessa cousa, ua pieça que debide essa cousa al meio. Assi, quando se diç: ua alforja, ye dua metade de las alforjas que stamos a falar i por ende afuora. Esso quier dezir que inda quando ousamos l singular, caso l admítamos, nunca ye dun oubjeto desses que stamos a falar, mas de la sue metade que nunca eisiste de modo andependiente. Puode-se ousar esse singular? Claro que puode, mas yá nun stamos a falar dua cousa, mas solo de la sue metade.
An pertués, por eisemplo, ye defrente, yá que se usa l singular para senificar esse objecto cumpleto (tesoura, torquez, etc.), l que ye mui defrente de l uso mirandés.
b) alforjas
Cumo ye sabido, uas alforjas ténen un saco de cada lhado a que se le chama alforja. Cumo se puode ber, ye la metade de l oubjecto que stá an cousa, cada un de ls sous cumponientes, que nunca faç ua cousa andependiente, puis ende yá tenerá outro nome [cumo tal, saco].
Seia cumo fur, al cuntrário de l dezido an a) eiqui usa-se l singular, yá que cada ua de las sues partes puode tener outonomie funcional [mas nó ountológica], cumo se puode ber de l seguinte eisemplo: quando iba a regar la huorta las alforjas stában-se-me siempre a caier, porque lhebaba l balodo nua alforja i l sacho para mudar ls sucos na outra.
c) cestos sterqueiros, augadeiros
Diç-se sterqueiro de qualquiera cesto ousado ne l campo: portanto eiqui l singular faç sentido, mas yá ye outra cousa, yá nun se le puode chamar cestos sterqueiros cul balor dua sola cousa. Mas tal cumo an alforjas tamien se puode ousar l singular para dezir cada cesto, mas ende yá ye outra rialidade.

2. Hai pares de cousas an que cada un de ls sous cumponientes faç sentido i puode eisistir solo por si. Eisemplos antre muitos outros:
narizes [ls dous buracos de l nariz], oureilhas, piernas, braços, etc. etc.
Ende yá nun hai porblemas, yá que l par ye formado de dues cousas, de modo que nun se puode dezir que l singular seia metade dua outra cousa. Cada cousa ten andebiduialidade própia.

3. Hai inda outros casos [i deilhes solo eiqui deixo nota sien aperfundar muito] an que l pertués gusta mais de ousar l singular cul sentido de coletibo i l mirandés gusta [usa esta palabra tenendo an cuonta l uso de la lhéngua] mais de ousar l plural ou anton l nome cun un adbérbio de quantidade antes [cumo tal MUITO]. Bou a deixar eisemplos para eilustrar:
Mirandés: astanho ls frajones granórun bien; las patatas stan mui caras; a cumo pedis pulas patatas?
Pertués: este anho o feijão bagou bem; a batata está muito cara; quanto pede pela batata?
Mas esto son causos talbeç a pedir mais ampeinho i tiempo.

Amadeu Ferreira




domingo, 15 de novembro de 2009

“Truquesas” i “tejeiras” : nomes sien singular ?



Nun de ls poemas que screbi ne l Froles Mirandesas, ne l die 15 de l més atrasado, cul títalo « Ua truquesa i uas tanazes mercadas na feira de ls Grazes », fui preciso tomar ua decison : screbir (i tamien dezir) « truquesa » (ne l singular) ou aceitar pul cuntrairo la aperpuosta de Amadeu Ferreira de dezir mas ye « truquesas » dando para esso dous argumientos, un deilhes sendo la presença atestada de la palabra solo ne l plural, ne l dicionairo de l padre Moisés Pires...
Aprobeito este spácio cumo el me sugeriu de fazer para abrir l debate, apersentando zde yá l resultado de las mies ambestigaçones para dezir depuis qual la mie cuncluson :

Purmeira cousa : parece ampossible que un home só (L padre Moisés Pires ou outra pessona qualquiera) mos puoda dar ua repuosta a todas las dúbedas que podemos ancuntrar durante ua bida anteira para saber cumo debemos falar i screbir ua lhéngua ; por outro lhado, parece eibidente que un dicionairo para ser un berdadeiro dicionairo ten de ser l fruito de l trabalho nó dua pessona só mas de toda ua eiquipa custituída tamien por lhenguistas i lhenguistas specializados an lexicologie i lexicografie.

Ye por esso que podemos i debemos ir mais loinge na reflexon subretodo que ua lhéngua tamien eibolui…

Por eisemplo, se furmos a ber qual la eitimologie de « truquesa(s)», daprendemos que essa palabra ben de l francés antigo (ancuntrei essa andicaçon ne l dicionairo de Aurélio Buarque de Holanda Ferreira de la Academie Brasileira de Lhetras eilaborado por un númaro amportantíssimo de specialistas); de la palabra « turcoises » cul sentido de « tanazes turcas », ua forma antiga correspondiente al femenino de « turc » (turco) i por esso mesmo tamien m’antressou saber (yá que l francés ye tamien ua de las lhénguas que mais falo) mais cousas subre essa palabra mirandesa d’ourige francesa que ampregamos inda hoije mas que an francés atual se traduz l mais de las bezes cula palabra « tenaille(s) » que se amprega tamien quaije siempre ne l plural...

Daprendi por outro lhado que inda eisiste assi i todo ne l francés atual la palabra « tricoise(s)» que muitos dicionairos i gramáticas andícan tamien solo ne l plural mas que tamien bi scrito ne l singular aqui mesmo na anternete, por eisemplo mas nun só, an ciertos catálogos de benda de ferramientas specializadas yá que essa palabra an francés sirbe eissencialmente para designar ua catadorie de truquesas que outelízan por eisemplo ls ferradores (an francés : les maréchals-ferrants) quando quieren arrancar pregos i ferraduras yá gastas ne ls cascos de ls cabalhos…
Ne l francés corriente i ne l die a die cumo yá cheguei a dezir usa-se mas ye la palabra « tenaille(s) » que cumo outras, cumo « ciseau (x) » [tejeira(s)] por eisemplo, se amprégan tamien subretodo ne l plural…
Mas nun só !

Passa-se que ancuntrei tamien splicaçones que me chamórun l’atençon nua de las gramáticas mais amportantes de la lhéngua francesa que me pareciu antressante transcrebir aqui i que fui screbida pul gramático belga Maurice Grevisse (Le bon usage : grammaire française, na 12a eidiçon, de 1991, que ye la que you tengo an casa i que yá habie sido ampliada zde la eidiçon anterior pul genro André Goose), sabendo que l outor era, nun será talbeç einútele dezi-lo tamien, filho de ferrador…

Cap. 495, p.821, cul títalo de « Nomes sien singular » ; ye ende que aparece ua lista de palabras i antre eilhas : « tricoises ». Mas l outor diç assi i todo ne l fin desse capítulo: « alguas destas palabras (i neste caso, nun pon categoricamente de lhado la palabra « tricoises ») amprégan-se por bezes ne l singular na lhiteratura, seia por arcaísmo, seia por regionalismo, seia por simpres deseio de oureginalidade ou tamien por çcuido. » (An francés : « Certains mots de la liste ci-dessus se rencontrent parfois au singulier dans la littérature, soit par archaïsme, soit par régionalisme, soit par simples désir d’originalité, ou encore par inadvertance. »)

I mais adelantre, ne l cap. 498 cul títalo « Nomes ampregados andiferentemente ne l singular i ne l plural », a perpósito de la palabra que se usa corrientemente an francés hoije an die i que corresponde a truquesa(s) an mirandés : « tenailles » a perpósito de la qual l outor splica que tamien eisiste ne l singular, forma oufecialmente admitida pula Academie Francesa i dá bários eisemplos straídos de obras lhiterárias de outores franceses antre ls quales estes dous:

- […] tirant […], à l’aide d’une grosse TENAILLE, un fil de métal noir, qu’elle passait dans les trous d’une filière fixée à l’étau (Emile Zola, l’Assomoir, 1877)

- Victor [le maréchal-ferrant] pinça le bout de chaque onglon avec la TENAILLE (Robert Sabatier, Noisettes sauvages, 1996, p 30)

I tamien para CISEAU / CISEAUX (tejeira /tejeiras)
- Une robe dont le corsage qui avait reçu un coup de CISEAU de trop […] (Victor Hugo, Les Misérables, IV, 1862)

Por todas estas rezones que mencionei, acho que tenemos que cuntinar a oubir por acaso (Cumo tamien sugeriu de fazer Amadeu Ferreira) las pessonas a falar… an Sendin que ye la nuossa tierra de ourige cumo tamien ne ls outros sítios adonde se fala Mirandés ...

I para dezir la berdade, a mi nun m’admirarie se oubíssemos tamien dezir…

Truquesa… palabra mirandesa !
Tejeira… i de que maneira !

Ye por esso que depuis de heisitar assi i todo, bou a fazer aqueilho que nunca fiç até agora : bou a tornar a poner « truquesa » (ne l singular) ne l miu poema anque Amadeu Ferreira me l tubisse yá corregido mas dando-me a antender antretanto que aceitaba la eideia que, se quejisse, podie guardar la palabra « truquesa » ne l singular.

Nun ye la fin de l mundo un amponer tamien un cachico las sues scuolhas i oupeniones… Cumo tamien refletir nunca fizo mal a naide !